Büyük Ünlü Uyumu, Büyük Sesli Uyumu, Özellikleri (1) (Ses Bilgisi, Ses Olayları)

[Saint]

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU, BÜYÜK SESLİ UYUMU, ÖZELLİKLERİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR (1) (SES BİLGİSİ, SES OLAYLARI) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur.

İlk hece
Diğer heceler
a,ı,o,u
a,ı,o,u
e,i,ö,ü
e,i,ö,ü

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler:
Kalın ağaç
İnce çiçek

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler:
Domates vücut
Sürahi insan


Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar:

-Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır.
Örnek: ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)

-Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir.
Örnek: Silah, gazete, mevcut, insan

-Sözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçe'deki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, (bilgi yelpazesi.net) bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil
-Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnek: Atakule, Kadıköy


Uyarı: “Uymadığı halde Türkçe olanlar” konusu kafanızı karıştırmasın. Kelimenin yabancı olup olmaması bizi ilgilendirmez. Bizim bilmemiz gereken kalından sonra kalın, inceden sonra ince gelir kuralıdır.

Örn:
Background => uyar
Go => uyar (tek heceliyse tek heceli, sonuçta kalınlık uyumu var :) )
Where => uyar
Konkordans => uyar
Kalorifer => uymaz



TÜRK DİL KURUMUNA GÖRE BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

(TDK’nin Resmi Sitesinden Alınmıştır.)

Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:

Örnek:

adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.


Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır:

Örnek:

anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.


Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

Örnek:

ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.


Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

Örnek:

açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.


Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar:

Örnek:

adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.


Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez:

Örnek:

idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.


Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır:

Örnek:

alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sa­dakati, santral / santraller vb.


SES OLAYLARI, SES BİLGİSİ (ÖZET ANLATIM)

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir.

Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

2. Ünsüzler (Sessizler)


ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNLÜLERDE UYUM

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.




ÜNLÜ UYUMLARI

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu” denir.

yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın)
yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın)
baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın)
gü – neş – li (ince-ince-ince)
ses – siz – lik (ince-ince-ince)
bi – lim – sel (ince-ince-ince)

Uyarı: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

Uyarı: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

-yor biliyor
-ki yoldaki
-ken oynarken
-leyin akşamleyin
-daş meslektaş
-(ı)mtırak yeşilimtırak
-gil dayımgil


2. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.

Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

do – ğal – lık

“doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

ba – rış (düz, düz)
ke – sin – lik (düz, düz, düz)
ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)
göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)
zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

Uyarı: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

3. ÜNLÜ DÜŞMESİ

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

kar(ı)n – ı karnı
boy(u)n – um boynum
keş(i)f – i keşfi
bur(u)n – u burnu
şeh(i)r – e şehre
as(ı)l -ı aslı
buy(u)r – un buyrun
zih(i)n – im zihnim
gön(ü)l – üm gönlüm

Uyarı: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.

Kitabını Ufuk’a verdim.

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

ay(ı)r -ı ayrı
sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak
çev(i)r – il – mek çevrilmek
kav(u)r – ul – mak kavrulmak
iler(i) – le – mek ilerlemek
kok(u) – la – mak koklamak
oy(u)n – a – mak oynamak
uy(u) – ku uyku

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem (bilgi yelpazesi.net) oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek sabretmek
kay(ı)t + olmak kaydolmak
keş(i)f + etmek keşfetmek

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

kay(ı)n + ana kaynana
cuma + (e)rtesi cumartesi
kahv(e) + altı kahvaltı
n(e) + için niçin
sütl(ü) + aş sütlaç


4. ÜNLÜ TÜREMESİ:

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

az – cık az(ı)cık
bir – cik bir(i)cik
genç – cik genc(e)cik
dar – cık dar(a)cık



ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNSÜZLERDE UYUM

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.




Uyarı: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Yabancı dildeki durumu Türkçedeki kullanımı
serab serap
muhtaç muhtaç
derd dert
aheng ahenk

Uyarı: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

saç (baş derisini kaplayan kıllar)
sac (yassı demir çelik ürünü)
haç (Hıristiyanlığın sembolü)
hac (İslam’ın şartlarından biri)
Ses Olayları


SERTLEŞME, ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ, UYUMU)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

balık-cı balıkçı
kitap-cı kitapçı
sert-ce sertçe
sınıf-da sınıfta
uçak-dan uçaktan
yürümüş-dü yürümüştü
beklet-di bekletti
1975’de 1975’te
seç-gin seçkin
konuş-gan konuşkan


YUMUŞAMA, ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

hesap – ı hesabı
uçak – a uçağa
amaç – ım amacım
dert-i derdi
kalp – i kalbi
ahenk – i ahengi
ayak -ı ayağı

Uyarı: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı

Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı


DÜŞME, SES DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

a. Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

kar(ı)n – ı karnı
boy(u)n – um boynum
keş(i)f – i keşfi
bur(u)n – u burnu
şeh(i)r – e şehre
as(ı)l -ı aslı
buy(u)r – un buyrun
zih(i)n – im zihnim
gön(ü)l – üm gönlüm

Uyarı: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.

Kitabını Ufuk’a verdim.

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

ay(ı)r -ı ayrı
sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak
çev(i)r – il – mek çevrilmek
kav(u)r – ul – mak kavrulmak
iler(i) – le – mek ilerlemek
kok(u) – la – mak koklamak
oy(u)n – a – mak oynamak
uy(u) – ku uyku

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek sabretmek
kay(ı)t + olmak kaydolmak
keş(i)f + etmek keşfetmek

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

kay(ı)n + ana kaynana
cuma + (e)rtesi cumartesi
kahv(e) + altı kahvaltı
n(e) + için niçin
sütl(ü) + aş sütlaç


b. Ünsüz Düşmesi

Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak″ eki aldığında “k” ünsüzü düşer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

küçü(k) – cük küçücük
küçü(k) -l küçül-
büyü(k) – cek büyücek
mini(k) – cik minicik
alça(k) – çık alçacık
alça(k) -l alçal-
yükse(k) -l yüksel-
seyre(k) -l seyrel-
ufa(k) – l ufal-


TÜREME, SES TÜREMESİ

a. Ünlü Türemesi:

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

az – cık az(ı)cık
bir – cik bir(i)cik
genç – cik genc(e)cik
dar – cık dar(a)cık


b. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

af + etmek af(f)etmek
his + etmek his(s)etmek
zan + etmek zan(n)etmek
ret + etmek red(d)etmek
hal + olmak hal(l)olmak
his – im his(s)im
zan – nımca zan(n)ımca
hat – iniz hat(t)ınız
hak – ım hak(k)ım
sır – ını sır®ını

Uyarı: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

süssüz, sessiz, hissiz…
hisse, madde, elli, belli…
yollar, ziller, sollamak, telli…


DARALMA, ÜNLÜ DARALMASI

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

bilm(e) – yor bilm(i)yor
ist(e) – yor ist(i)yor
izl(e) – yor izl(i)yor
sızl(a) – yor sızl(ı)yor
suçl(a) – yor suçl(u)yor
gözl(e) – yor gözl(ü)yor
durm(a) – yor durm(u)yor
verm(e) – yor verm(i)yor

Uyarı: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Uyarı: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

ye – y – ecek yiyecek
ye – y – in yiyin
de – y – ecek diyecek
ne – y – e niye

DOĞRU YANLIŞ
ağlayacak ağlıyacak
görmeyecek görmiyecek
hatırlayacaksın hatırlıyacaksın
inanmayacağım inanmıyacağım
yakalayamadık yakalıyamadık
anmayacağım anmıyacağım


ULAMA

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) (bilgi yelpazesi.net) okunmasıdır.

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde
Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu
Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara
Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser
Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel


Uyarı: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Polis, arabaları durdurdu.
Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.
Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.


BENZEŞME, DUDAK ÜNSÜZLERİNİN BENZEŞMESİ

Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

sakla(n)baç sakla(m)baç
dola(n)baç dola(m)baç
te(n)bel te(m)bel
pe(n)be pe(m)be
a(n)bar a(m)bar
ka(n)bur ka(m)bur
ca(n)baz ca(m)baz
ta(n)bur ta(m)bur

Uyarı: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı…


KAYNAŞMA, KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZLER)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

mağaza – a mağaza – y – a (durum ekinden önce)
anne – i anne – s – i (iyelik ekinden önce)
kedi – in kedi – n – in (tamlayan ekinden önce)
çanta – ı çanta – y – ı (durum ekinden önce)
yedi – er yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce)
kapının kolu – a kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)

Uyarı: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

beş – er
altmış – ar
yetmiş – er
senin kolun – a

Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer.

araba – y – (i) – di arabaydı
yaya -y – (i) – mlş yayaymış
burda – y – (i) – se burdaysa
maşa -y – (i) – le maşayla
işte – y – (i) – ken işteyken
tatilde -y-(i)- di tatildeydi