22-08-2014 Saat: 22:04
DOKUMA HAZIRLIK DAİRESİ
Dokuma Hazırlık İşleminin Tanımı
Dokuma işleminin gerçeklemesi için yapılması zorunlu olan ve aynı zamanda dokuma işleminin verimli, kaliteli ve hızlı yapılabilmesini sağlayan ön hazırlık işlemlerine dokuma hazırlık işlemleri denir.
Dokuma hazırlık işlemleri şunlardır;
a) Bobin hazırlama işlemleri
b) Büküm ve katlama işlemleri
c) Atkı hazırlama işlemleri
d) Çözgü sarma işlemleri
e) Haşıl işlemleri
Bu işlemlere ayrıca üretim şekline göre, bobin boyama, çözgü ipliklerinin basılması, indigo haşıl için halat yapma ve açma gibi işlemler eklenebilir.
Dokuma Hazırlık İşlemlerine Genel Bakış
Dokuma işleminde uzunlamasına iplikler kumaşın ana konstrüksiyonunu teşkil eder ve çözgü diye adlandırılır. Enine olan ipliklere de atkı denir.
Dokuma hazırlık işlemleri de genel olarak bu iki iplik sisteminin dokuma işlemine hazırlanmasını kapsar.
Atkı İpliklerinin Dokumaya Hazırlanması
Atkı iplikleri, dokuma işlemi esnasında çok az bir gerginliğe maruz kalır. Atkı ipliklerini dokuma için hazırlamak, onları istenen kalınlıkta eğirmek, kumaşın istediği gerekli bükümü vermek ve atkı atma mekanizmasına uygun formda sarmak demektir.
Çözgü İpliklerinin Dokumaya Hazırlanması
Çözgü olarak kullanılacak iplikler dokuma esnasında daha fazla bir gerilime maruz kaldıkları için bobinleme, çözgü ve haşıl gibi bazı ek işlemlerden geçirilir bu sayede dokuma işleminde ortaya çıkan gerginliklere karşı bir mukavemet kazandırılır. Bu işlemler iplik kalitesini fazla etkilemeyen dokuma hazırlık işlemleridir.
Bobinlemede iplik hataları da temizlenerek daha büyük bobinlere sarılır, sonra bu bobinler bir cağlığa yerleştirilir.
Cağlık, bobinlerin iğlere üst üste ve uzunlamasına dizildiği bir düzendir. Buradan sağılan iplikler çözgü levendi denilen çok büyük bir makara üzerine sarılırlar.
Çözgü levendinin üzerinde yüzlerce iplik kesiksiz olarak sarılmıştır ve birbirine paralel vaziyettedir.
Haşıllanmış iplikler, büyük ve buharla ısıtılmış, bakır kaplı silindirler üzerinde kurutulur ve haşıl fikse olur.
Bundan sonra çözgü iplikleri son olarak dokuma makinesi çözgü levendine sarılır ve artık dokuma için hazırdır.
İplik Katlama ve Büküm İşlemi
İplik Katlama İşlemi
Katlama, kelime olarak “iki iplik” demek olan Hintçe bir kelime olup, iplik sarma makinesinde iki ipliği birbirine sarma işlemi anlamında kullanılır.(şekil 1)
Katlama, ipliklerin bükülmeden doğrudan katlanmasıdır. Katlı iplik denilince bükülmüş olan birden fazla iplik de anlaşılmaktadır. Halbuki katlama işleminde özel bir büküm işlemi yapılmaz istenildiği zaman büküm öncesi, büküme hazırlık olarak iplikler katlanabilir.
Çift (bire iki(two for one)) büküm makinelerinin daha verimli ve hızlı çakışması için ve çeşitli örme mamullerin üretiminde katlanmış iplikler kullanılabilir. Bazı durumlarda katlama işlemi ıslak katlama şeklinde yapılır.
Şekil 1:
a) Tek katlı iplik bobinleri b) İplik kılavuzları
c) İki tane tek katlı ipliğin kılavuz yardımıyla birleştirilmesi
d) Bükümsüz katlı iplik e) Bükümsüz şekilde katlanmış iplik bobini
Islak Katlama
Saf veya uygun kimyasal maddeler ilave edilmiş suya batırılmak suretiyle veya benzer sıvılarda ıslatılmış aletlerle temas ettirilerek ıslatılmış iki veya daha fazla tek kat ipliğin, gerçek bükümden önce katlanması işlemidir. Kaygan pürüzsüz, tüysüz iplikler elde edilmesini sağlar.
İplik Katlama Makineleri
Birden fazla ipliği bir araya getirip büküm vermeden bobine saran makinelerdir. İplik katlama makinelerinde çapraz sarımlı ve paralel sarımlı bobinler elde edilir.
Daha çok sentetik filament iplikler, flaşanlı makaralara paralel şekilde sarılırlar.
Pürüzsüz yüzey yapıları sebebiyle genellikle kaygan olan bu ipliklerin sarım şeklinin bozulmaması için flaşanlı makaralar kullanılır.
İplik katlama makinelerinde çalışma verileri bilgisayarlı sistemler sayesinde makineye direkt olarak girilebilir.
Elastik ipliklerin katlanmasında da katlama makinelerinden yaralanılır. Elastik filamentle normal bir ipliği katlayarak uygun yapıda elastik iplik oluşturulabilmektedir.
Katlama makineleri, ipliği bobine 2-3-4 kat olarak sarar. Katlama makinelerin sarım hızı, bobin makinelerinden daha azdır. Bu dezavantaj kabul edilerek katlama makinesine tek bobin beslemek suretiyle aktarma işlemi de yapılabilir.
Katlama makinelerinde kopuşlar her iplik için iplik yoklayıcılar ayrı ayrı kontrol edilebilir. Herhangi bir ipliğin kopması halinde ipliğin uzun müddet eksik kat sayısıyla sarılması istenmez. İplik koptuğunda yoklayıcılar bunu fark ederek makineyi durdurur. İplik gerginliği ayarlanabilir,sağım sırasında balonlaşmayı önleyici aparatlar vardır.
Katlama makinelerinde bobin sarma, değiştirme sistemleri bobinleme makinelerindeki gibidir. Yüzeyden ve eksenden tahrikle bobin sarılır.
Manuel yolla bobin değiştirme işlemi yapılabildiği gibi otomatik olarak dolu bobinler sevk edilip iğe yeni bobin patronu takılabilir.
İplik Büküm İşlemi
Büküm işlemi, tek katlı ipliklerin büküm makinesinde katlanarak bükülmesidir.
Bükümün Tanımı
Büküm, kısaca ipliğe verilen spiral dönmelerdir. Genellikle ipliklerin uçlarının nisbi dönmesi sonucu oluşur büküm ile elyaflar ve iplikler bir arada tutunur ve mukavemet kazandırır.
İplikler birbirlerine paralel yada paralele yakın elyafların bükülmesiyle elde edilir. İpliklerin bükümü eğirme işlemiyle sağlanır ve bu vasıtayla kesikli (stapel) elyaflardan iplikler oluşur. İpliklerin üretilmesinden sonra tekrar büküm verilebilir. İstenen büküm, büküm makinesinde gerçekleştirilir. Birden fazla iplik bir araya getirilerek birbirleri üzerine bükülebilirler.
İplik bükümü miktarı yada derecesi birim uzunluk (santimetre,metre veya inç) başına düşen sarım yada dönüş sayısıyla ölçülür.1 inç’teki(2,54 cm) büküm miktarı TPI veya büküm/inç. 1 metredeki büküm miktarı TPM veya büküm/metre olarak kısaltılır.
İplik bükümü sağ(Z) ve sol(S) büküm yada dengelenmiş olarak sınıflandırılır.
Şekil 2: İplikte büküm yönlerinin şematik olarak gösterilişi
a) S (sol) büküm b) Z (sağ) büküm
Diğer yandan iplik tek kat, katlı ve kablo iplik bükümüne tabi tutulabilir. Tek kat iplik bükümünde S veya Z büküm, katlı iplik bükümünde SZ, ZS, SS veya ZZ büküm (birinci sembol tek kat ipliğin, ikinci sembol katlı ipliğin büküm yönüdür.); kablo iplik bükümünde ZSZ veya ZZS büküm yönleri seçilebilir.
Bükülecek ipliklerin büküm yönüyle katlama büküm yönü aynı olursa buna büküm üstüne büküm denir. Sert bir iplik oluşmasını sağlar.
Bükümün Amacı ve İplikteki Etkileri
Büküm tek kat ipliklerde mukavemetin arttırılması için ya da iki veya daha fazla katlı iplik elde ederek kumaşta istenen efekt özelliklerini kazandırmak amacıyla yapılabilir.
Elyafları ve iplikleri bir arada tutabilmek için gereken büküm miktarı; ipliğin çapına , elyafların cinsine ve stapel uzunluklarına bağlıdır. Kalın ipliklerin birbirine tutması için daha az sayıda büküm gerekir ve bunlarla düşük bükümlü iplikler denir. Daha ince ipliklerin birbirlerini tutmaları için ise daha çok sayıda büküme ihtiyaç vardır ve bunlara yüksek bükümlü ya da sık bükümlü iplikler denir. İplik ne kadar az bükümlü olursa o kadar beyaz veya parlak görünür. Büküm ipliği matlaştırır ve rengini koyulaştırır. Büküm üretimle ters orantılıdır. 30 büküm terine 20 büküm verilirse üretim 30/20 oranında artar. Büküm iplikteki ince yerlerde artar, kalın yerlerde ise azalır. Büküm sayısı ile ağırlık çarpımı sabittir. İplik büküm dereceleri, hafif bükümlü ya da bükümsüz ile sıkı ya da çok sıkı bükümlü arasında değişir.
İpliğin metredeki bükümünün (TPM), ipliğin ve ondan üretilecek olan kumaşın görünümü ve dayanıklılığı üzerinde önemli etkisi vardır. Göreceli olarak, düşük bükümlü (TPM 80’den 460’a) ipliklerde, ipliğin yumuşak, kabarık ve esnek olması nedeni ile yumuşak büküm adı verilir.
Yumuşak bükümlü iplikler, yüksek bükümlüler kadar sağlam değillerdir. Örme ipliği olarak hazırlanan iplikler bu türdendir.
Yüksek bükümlü (TPM 750’den 1200’e )olanlar sert(sıkı) bükümlü iplikler olarak adlandırılır. Bunlar düşük bükümlü ipliklerden daha düzgün yüzeyli, daha sert, daha girifit vesağlamdır.
Flament iplikler genelde düşük bükümlüdürler(TPM 20’den 40’a). Flament ipliklerde büküm ipliğe sağlamlık vermez, sadece elyafları bir arada bir bütün halinde tutmaya yarar.
Büküm, ipliği oluşturan bileşenlerin birbirinden ayrılmamasını ve ipliğin dayanıklı olmasını sağlar.
Islak Büküm
Kullanımına göre kaygan, tüysüz iplik elde edilmesi istendiğinde ıslak büküm yapılabilir. Islak bükümde bobinden gelen iplikler bir su kabı ve bu kap içerisindeki cam çubuk yardımı ile ısıtılır. Cam çubuk üzerinden ısıtılarak geçen iplik büküm makinesine verilir.
İpliği ıslatınca iplik üzerindeki elyaf uçları birbirine yapışır. Bu iplikler büküldüğünde serbest elyaf uçlarının %80’ni bu büküm içine sokulmuş olur. Kalan kısımlar ise yakmak sureti ile yok edilir.
Islak büküm özellikle konfeksiyonda kullanılacak dikiş iplikleri ve kaygan parlak ipliklerin imalinde kullanılır.
Katlı Büküm
İki veya daha fazla tek kat ipliği bükmek sureti ile birleştirerek katlı bükümlü iplik oluşturulur. Tek katlı iki ipliğin bükülmesi çiftleme yada iki katlama, iki veya daha fazla katlı ipliğin birlikte bükülmesi de çoklu katlama ya da kablolama olarak isimlendirilir.
Katlama terimi ipliklerin bükümsüz katlanmasını anlatır. Buna rağmen katlı büküm işlemine de katlama denilmektedir.
Çift (Bire İki, Two For One) Büküm
Tek katlı veya bükümsüz katlanmış ipliklerin bükülmesi işlemidir. Bükme elemanının(çift büküm iği) her dönüşünde ipliğe iki büküm verilmesi şeklinde yapılan bükümdür.
Fanaaai Büküm
İpliklere büküm yoluyla efektler verilebilir. Birden fazla iplik veya elyaf şeridi değişik şekillerde beslenerek veya değişik yapıdaki iplikler bükülerek fanaaai iplikler elde edilir. Fanaaai büküm ipliklerin görünümlerine yönelik olarak yapılır.
İPLİK BÜKÜM MAKİNELERİ
Tek iplik veya birden fazla ipliği bir araya getirerek büküm veren veya katlanmış bükümsüz ipliğe büküm veren makinelerdir.
Büküm; ipliklerin mukavemetlerinin arttırılması (düz büküm) veya değişik karakterler kazandırılması (fanaaai büküm) için yapılır. Fanaaai bükümde mukavemet ikinci plandadır, önemli olan görünüştür.
Genel olarak büküm işleminin yapıldığı makinelere büküm makineleri denir. Buradaki işlem katlı büküm işlemidir.
Bükümden sonra iplikler tekrar bobinlenir.
Büküm makineleri;
a) Katlı büküm makineleri
b) Çift ( bire iki, two for one ) büküm makineleri
c) Fanaaai büküm makineleri gibi çeşitlilik gösterir.
Katlı Büküm Makineleri
Birden fazla ipliğin önce bir araya getirilip, sonra büküm işlemine tabii tutularak katlı bükümlü iplik elde edilmesini ve tekrar bobinlenmesini sağlayan makinelerdir.
Katlı bükülecek iplik sayısı kadar iplik bobini makine cağlığında bulunur ve bir adet katlı iplik bobini besler. Yani, iki katlı iplik elde edilecekse, bir katlı iplik bobini için iki tek iplik bobini bulunur.
Katlı büküm makinelerinde büküm, bilezikli sistemler sayesinde gerçekleştirilir.
Bilezikli büküm makinelerinde elde edilen katlı iplik bobinleri daha sonra bir aktarma işlemi ile istenilen formda bobinlere sarılırlar.
Katlı büküm makineleri prensip olarak katlama makinelerine benzer. Katlı büküm makineleri ile katlama makineleri arasındaki fark; katlı büküm makinelerinde, katlama makinelerinde olmayan büküm tertibatını olması ve ipliğe katlama işlemine ek olarak büküm de verilmesidir.
Katlı büküm makinesinde; cağlığa dizilen tek kat iplik bobinlerinin iplikleri rehberlerden geçer. Kaç kat iplik katlanacaksa o kat kadar iplik rehberden geçirilip kopça ile büküm kopslarına sarılır.
Katlı büküm makinelerinde çeşitli formlarda bobin elde edilir ve çapraz veya paralel sarım yapılabilir.
Bilezikli katlı büküm makinelerinde, iplik, katlı bükülüp bobinlendikten sonra genellikle bir bobin aktarma işleminden geçirilir. Bilezikli katlı büküm makinelerinde elde edilen bobinin sağım özellikleri çok iyi değildir. Sağım özelliği daha iyi olan bobinler elde etmek gerekir. Bu şekilde, sonraki işlemlerde daha rahat ve hızlı bir çalışma söz konusu olur.
Çift ( Bire İki Two For One ) Büküm Makineleri
Çift (bire iki two for one) büküm makinesi günümüzde yaygın kullanımı olan bir iplik büküm makinesidir.
Katlı büküm yapılan birçok iplik işletmesinde herhangi bir tip çift büküm makinesi görmek mümkündür.
Birden fazla tek katlı ipliğin bobinden sağılıp birbiri üstüne bükülerek tekrar bobin halinde sarıldığı makinelerdir.
Çift büküm makineleri, iğin her devrinde ipliğe iki büküm verir.
Çift büküm makinelerinde ayrı bobinlerden gelen iplikler bükülmekle beraber, daha önce bükümsüz katlanmış ipliklerin bükülmesi de modern makinelerde verimliliği ve hızı arttırır.
Bu sebeple ipliklerin çift büküm makinesine verilmeden önce katlama işleminden geçirilmesi ve bükümsüz katlanmış iplik bobinlerinin makineye beslenmesi üretim açısından son derece avantajlıdır.atlama yaptım
Fanaaai Büküm Makinesi
İpliğe büküm yoluyla değişik efektler veren makinelerdir.
Fanaaai efekt veren büküm makinelerinde ipliğe mukavemet değil, görünüm özellikleri kazandırılır. Cağlığı geniş kapasitededir.
Fanaaai büküm makinesinde efekt elde etmek amacıyla iplikle beraber fitil ve bant şeritleri de kullanılır. Kullanılan iplik ve şerit sayısına göre cağlık genişletilebilir, istenildiği kadar iplik bobini, şerit kopsu veya bant kovası makine arkasına yerleştirilir.
Beslenen iplik veya şerit sayısına göre makine üzerinde besleme silindir ve tertibatları yer alır. Bağlama (kilit) ipliği flament veya stapel elyaftan olabilir. Bağlama ipliği bobini makine gövdesindedir.
Cağlıktan beslenen iplik ve elyaf çeşitleri sevk silindirinden geçer. Değişik materyallerin beslenebilmesi ve çeşitli efektler oluşabilmesi için makinede sevk silindiri birden fazla olabilir. Her bir efekt ipliği ayrı bir sevk silindirinden geçer. Sevk silindirlerinin tek tek hızları değiştirilebilir. Bu da farklı besleme miktarları oluşturacağı için fanaaai görünümler elde edilir.
Fanaaai büküm makinelerinde efekt oluşturma aparatları
Fanaaai büküm makinelerinde efekt görünüm elde etmek için çeşitli aparatlar kullanılabilir. Aparatlar sayesinde iplikte çok çeşitli efektler elde edilir. Makinelerde üretilecek her türlü fanaaai ipliğe göre çeşitli yapılara sahip özel aparatlar kullanılmaktadır. Bu aparatlar makineye kolayca takılıp çıkarılabilmektedir.atlama
ÇÖZGÜLEME İŞLEMİNİN PRENSİBİ VE YÖNTEMLERİ
Çözgüleme işleminde amaç, bobinler halindeki ipliklerin dokuması yapılacak kumaşı oluşturacak şekilde ve dokuma makinesinde verimli olarak çalışacak bir forma getirilmesidir.
Çözgüleme bölümünde, desen ve üretimden gelen taleplere göre istenilen ipliklerle, istenilen çözgü ipliği sayılarıyla, istenilen renk raporuyla ve istenilen uzunlukta çözgüler hazırlanır.
Çözgü hazırlama işlemi pek çok metotla yapılabilir. Başlıca çözgü hazırlama metotları şunlardır :
a) Konik Çözgüleme
b) Seri Çözgüleme
c) Zincir Çözgüleme
d) Bant Çözgüleme
e) İskoç Çözgüleme
Bunlardan ilk ikisi en çok kullanılan yöntemlerdir. Seri çözgülemede cağlıktaki bobinlerden gelen iplikler paralel bir şekilde doğrudan levend üzerine aktarılır. Konik çözgülemede ise cağlıktan gelen iplikler bantlar ( kalbalar ) halinde önce konik bir tambura sarılır, daha sonra bu tamburdan levende aktarılır.
CAĞLIK
Çözgüleme makinelerinde çözgü çekimi yapabilmek için bobinlerin düzgün ve sabit bir şekilde dizilmeleri gerekir. Bobinlerin üzerindeki ipliklerin rahatça sağılabilecek şekilde sabit ve düzgün olarak dizildikleri iğlerin bulunduğu raflar ile ipliklerin düzgün sıralar halinde çözgüleme bölümüne sevk edilirken geçtikleri kısımların tümüne birden cağlık denir.
Cağlığın çözgü makinelerinden bağımsız bir eleman olduğu ve görevinin sadece atkı bobinlerini tutmak olduğu şeklinde yanlış bir kanı vardır. Çünkü cağlık çözgü makinesinin eksiksiz bir parçasıdır. Ayrıca çözgüleme randımanına ve elde edilecek çözgü kalitesine doğrudan etki eder. Cağlık çeşidi kesiksiz bir çalışma için oldukça önemlidir. Dolayısıyla sadece bobinleri taşımaktan çok daha fazla görev üstlenmektedir.
Modern bir cağlıktan yerine getirmesi istenilen özellikler şunlardır :
a) Çözgüleme sırasında duruş sayısını minimuma indirecek şekilde bobinleri taşımalı
b) Tüm çözgüleme süresi boyunca, her çözgü telinin gerginliğini ayarlamalı ve sabit tutmalı
c) İplik kopuşlarında ve bobin boşalmalarında anında çözgülemeyi durdurmalı
d) Durdurma tertibatı ile çalışan bir sinyal sistemine sahip olmalı
e) Çok fazla yer işgal etmemeli
f) Bobin takma ve uç bağlamada kolaylık göstermeli
g) Titreşim yapmamalı, düzgün ve rahat çalışmayı sağlamalı
h) Makineye bakan işçiye, bütün bobinleri kolay görebilecek durumu sağlamalıdır.
Çözgü cağlığı, 300-800 arasında bobin içerebilir. Pek ender olarak ve özel imalatlar için 1000 bobinlik cağlıklarda yapılabilmektedir.
Bir dokuma aaagahına cağlıktan çözgü iplikleri beslenebilir. Ancak cağlıklar fazla yer kapladığından dokuma salonlarında fazla ter gerekir. Bu nedenle tercih edilmez. Ancak halı dokuma makinelerinde zemin iplikleri çözgü levendlerinden sağlanırken, hav iplikleri cağlıktan sağılmaktadır.
SERİ ÇÖZGÜ MAKİNELERİ
Seri çözgü makineleri dört aşamada incelenebilir :
1) Seri çözgü sarmanın genel prensibi
2) Seri çözgü makinesinin parçaları
3) Seri çözülemede levend hareket sistemleri
1) Seri Çözgü Sarmanın Genel Prensibi
Seri (düz) çözgüleme, cağlıktan gelen ipliklerin paralel halde doğrudan levendlere sarıldığı bir tekniktir.
Seri çözgü sisteminde iki aşamalı makine kullanılarak dokuma levendi hazırlanmaktadır.
1) Bölümlerin ara levendlere sarılması
2) Ara levend çözgülerinin tek bir dokuma levendi üzerinde biraraya toplanarak sarılması
Bir dokuma levendi örneğin maksimum 10000 adede kadar ( hatta çözgü sıklığı, levend genişliği iplik inceliğine bağlı olarak daha da fazla olabilir) iplik içerebilir ve bütün bu ipliklerin dokuma levendine aktarılması için 10000 adet çözgü bobini kullanmak gerekir.
Ancak cağlıkların kapasiteleri bilindiği gibi en fazla 800 ‘dür. Dolayısıyla düz çözgülemede sarım yapılan levendin kapasitesi, cağlıktan gelen iplik yetersiz olması nedeniyle düşüktür ve bu levendler doğrudan dokumada kullanılmaz. Bunlara ara levend adı verilir.
Haşıllamada ara levendlerdeki çözgü iplikleri birleştirilerek dokuma levendine aktarılır. Örneğin ara levendlerin üzerinde 600 iplik varsa ve 6000 ipliklik bir dokuma levendi isteniyorsa, 10 ara levend birlikte haşıl makinesinden geçirilir. Çıkışta bir dokuma levendine sarılır ve üzerinde 6000 tel olur.
Seri çözgüleme tekniği, düz pamuklu ve yünlü endüstride kullanılmaktadır. Sentetik elyaflar kaygan olduğu için bu yöntemle çözgülenmez.
Seri çözgü makineleri, genel olarak desensiz (renk raporu olmayan ) kumaşların çözgüsünün hazırlanmasında kullanılırlar. Karışık renkli iplikleri birleştirmenin zorluğundan dolayı desenli dokuma levendleri nadiren seri sistemde elde edilir.
Seri Çözgü Makinesi Parçaları
Seri çözgü makinelerinde cağlıktan gelen iplikler öncelikle üstü açık ayarlı bir taraktan geçer. Ardından metal bir ölçme ünitesinden geçtikten sonra ara levendin dönüşüyle levend üzerine sarılır.
A) Tarak
B) Ölçme Silimdiri
C) Çözgü Levendi
Tarak :
Seri çözgü makinelerinde, cağlıktan gelen çözgü ipliklerinin makine üzerinde ilk temas ettikleri nokta taraktır. İpliklerin düzgün aralıklara göre dağıtılmasını sağlayan ve çözgü enini kontrol altında tutan tarağın üst kısmı açıktır.
Taraklarda tel sayısı cağlığın maksimum kapasitesi ile aynıdır. Çalışılan ene göre istenildiğinde tarak dişleri arasındaki mesafeyi artırmak veya azaltmak mümkündür. Yani tarak, ipliklerin düzgün aralıklarla dizilmesini sağladığı gibi, çözgü sıklığını da ayarlar.
Aynı zamanda seri çözgü tarakları ipliklerin levende tam olarak oturması için hareketlidir. Tarak telleri sağa-sola hareketi esnasında beraberinde ipliği gezdirir. Böylelikle levend üzerinde iplikler bir yere toplanmaz. Sarım yüzeyinde pürüz oluşmaz. Sağa-sola hareket mesafesi 0-18 mm arasında ayarlanabilir.
Ölçme Silindiri
Taraktan gelen iplikler çözgü levendine yönlendirilirken aynı zamanda bir köprü vazifesi de gören ölçme silindiri üzerinden geçerler. Tahrikli olmayan bu silindir, ipliğin sürtünmesi ile döner ve üzerinden geçen ipliğin uzunluğunu ölçer. Önceden belirlenmiş uzunluk levend üzerine sarıldığı zaman makine otomatik olarak durur.
Çözgü Levendi
Cağlıktan gelen sık aralıklı çözgü ipliklerinin dokuma makinesinde kullanılacak çözgü uzunluğunda sarıldığı levenddir. Seri çözgü makinelerinde kullanılan bu levende ara levend gibi isimlerde verilir.
Çalışılan çözgü enine göre levend yaprakları arasındaki mesafeyi ayarlamak mümkündür.
TSE 3161’e göre çözgü levendlerinin teknik çizimle şematik gösterimleri verilmiştir. Bu standarda göre çözgü levendleri, göbekten milli (Tip A), tambur merkezinde kamlı yuvası bulunan (Tip B) ve tanbur merkezinde konik dişli yuvası bulunan (Tip C ) olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.
Seri Çözgülemede Levend Hareket Sistemleri
Seri çözgü makinelerinin en önemli kısmı levend hareket sistemleridir. Çünkü bu makinelerde istenen kaliteyi elde etmek için çözgü levendine doğru hareketi vermek gerekir.
Çözgü levendine sarılan ipliğin yoğunluğunun ve iplik gerginliğinin tüm levend boyunca eşit olması gerekir. İplik yoğunluğu, levend üzerine sarılı ipliğin bir santimetre küpünün ağırlığı yani levendin sıklığıdır. Normal çözgü levendlerinde 0.6-0.7 gram/santimetre küp yoğunluk istenir.
Yoğunluk ve gerginliği aynı değerde tutabilmek için çözgüleme işlemi sırasında iplik hızı sürekli olarak sabit tutulmalıdır.
V= d.n.
V= iplik hızı
d = levend çapı
n = devir sayısı
Ancak iplik sarıldıkça levendin çapı sürekli olarak artacaktır. Dolayısıyla iplik hızı da artacağından sabit iplik hızı sağlamak için çap arttıkça devir sayısını düşürmek gerekir.
Böyle bir düzenlemeyi gerçekleştirmek için seri çözgülemede iki farklı tahrik sistemi geliştirilmiştir.
1. Çevreden hareketli tahrik
2. Ekseneden hareketli tahrik
Çevreden Hareketli Tahrik
Şekil? de görüldüğü gibi bu sistemde çözgü levendi bir baskı tamburu tarafından tahrik edilmektedir. Belirli bir devirle dönen baskı tamburu, çözgü levendi üzerine sertçe bastırmakta ve levendi döndürmektedir. Böylece çözgü levendi ile baskı tamburu arasında kalan çözgü iplikleri sabit bir sarım hızıyla gergin ve düzgün şekilde sarılırlar. Çözgü levendi üzerindeki sarım arttıkça, baskı tamburu aşağıya doğru iner.
Baskı miktarı iplik cinsine ve istenen sarım sıklığına bağlı olarak ayarlanabilir.
Sürtünme ile sağlanan bu tahrik sisteminde tambur, levende kuvvetli olarak dayanmalıdır. Aksi takdirde levend istenilen hızda dönmeyecek, tambur çözgünün üzerinde kayacak ve iplikler tahriş olacaktır.
Bu sistem daha çok doğal elyaftan yapılmış iplikler için kullanılır. Çünkü sentetik lifler kaygan olduğundan, özellikle yüksek hızlarda çalışıyorsa, baskı tamburunun levendi döndürmesi güşlekmektedir. Aynı zamanda bu tahrik sistemi, hassas iplikler için de uygun değildir. Ayrıca sürtünme ile tahrik , belli bir basınçla gerçekleştiğinden boyamaya gidecek çok yumuşak sarım elde etmek oldukça zordur.
Eksenden Hareketli Tahrik
Hassas iplilerle çalışıldığında, levendlerin hareketlerini eksenden alması gerekir. Şekil? gösterilen ve milli tahrik adı da verilen hareketli tahrik sistemi, sabit çözgüleme hızı elde edebilmek için, çözgü miline hızlı tahrik verme prensibine dayanmaktadır.
Bilindiği gibi herhangi bir kontrol sisteminde sabit tutulması istenen parametreyi kontrol etmek gerekir. Bu nedenle çözgüleme işleminde de iplik hızı ölçülmeli ya da çözgü çapındaki artışın ölçülmesi vasıtasıyla hesaplanmalıdır. Bunlardan ikincisi daha yaygındır. Yani genellikle hissedici bir eleman vasıtasıyla ölçülen sarım çapındaki artışa göre çözgü milinin hızı ayarlanarak ipliklerin çevresel hızı sabit tutulmalıdır.
Eksenden hareket vermenin avantajı, sarım başlangıcında ve duruşlarda ipliklerin tahriş edilmeyişidir.
KONİK ÇÖZGÜ MAKİNELERİ
Konik çözgü makineleri, dört kısımda incelebilir.
1. Konik çözgü sarmanın genel prensibi
2. Konik çözgü makinesinin kısımları
3. Konik çözgüleme tekniği
4. Konik çözgü makinelerinde işlem sırası
Konik Çözgü Sarmanın Genel Prensibi
Konik çözgü makineleri, üzerine çözgü ipliklerinin bölümler halinde ve her bölümün hafif yana kaydırılmış şekilde sarıldığı, konik biçimli büyük tamburu olan makinelerdir.
Elde edilmek istene kumaşın cinsine ve çözgünün renkli olup olmadığına göre seri veya konik çözgü sistemi seçilmektedir.
Seri veya konik çözgü yöntemlerinin tercihi için şu hususlara dikkat edilir :
1. Genel olarak karışık renk raporlu çözgüler konik çözgüde hazırlanır.
2. Çift katlı iplikler % 95 konik çözgüde hazırlanırlar. Çünkü çift katlı iplikler mukavemetli olduklarından haşıllanmaya ihtiyaçları yoktur. Çünkü konik çözgüde sarılan iplikler doğrudan dokuma levendine aktarılmaktadır.
3. Küçük partiler ( düşük metrajlı ) konik çözgüden alınır.
4. Genellikle konik çözgüde sentetik ve ipliği boyalı çözgü ipliklerinin çekimi yapılır.
Konik çözgü makinelerinde çözgü levendi oluşturmak için iki kademeli işlem yapılır. Bu kademeler şunlardır :
1. Çözgü ipliklerinin bölümler ( bantlar ) halinde konik tambura sarılması
2. Tambura sarılmış ve tamamlanmış çözgünün dokuma çözgü levendine aktarılması
Bu işlemlerden birincisine çözgüleme, ikincisine levende alma veya levendleme denir.
Konik çözgü makinelerinde çözgüleme kapasitesi, seri çözgüye nazaran yaklaşık 10 kat daha fazladır. Çünkü konik çözgüde iplikler, bölümler halinde şekil ? de gösterilen bir kesimi konik, diğer kesimi silindirik olan tambur üzerine koniksel tabakalar halinde sarılmaktadır. Sarım konik olduğundan iplik katları birbirine karışmaz ve sarım oldukça düzgündür.
Konik çözgü makinelerinde bölümler, bantlar halinde sarım yapıldığından seri çözgülemede ihtiyaç duyulan haşılda çözgü levendlerini birleştirme işlemi, konik çözgü makineleri için söz konusu değildir. Bölümler bir arada düşünüldüğünde, bu birleştirme işlemi makine üzerinde yapılmaktadır. Fakat haşıllama gerekiyorsa haşıllanan iplikler doğrudan dokuma levendine aktarılır.
Konik Çözgü Makinesinin Kısımları
1. Konik Tambura Sarım Kısmı
a) Çapraz tarağı
b) Toplama tarağı
c) Ölçme silindiri
d) Konik tambur
2. Ara Stand
a) Doğrudan levendleme ünitesi
b) Basınç ünitesi
c) Vakslama ünitesi
d) Gerilim dengeleyici ünite
e) Direkt çözgüleme ünitesi
f) Levend üzerine aktarma kısmı
Konik Çözgüleme Tekniği
Konik çözgü makinelerinde, çapraz taraktan gelen çözgü iplikleri klavuz tarağının koniklik yönünde yaptığı travers hareketi sonucu kayarak ve öteleme yaparak konik tambur üzerine sarılmaktadır. Klavuz tarağının bu travers hareketi, sarımın düzgünlüğü bakımından oldukça önemli olup sarım sonucunda silindirik bir tambur elde edebilmek için doğru olarak hesaplanması gerekir.
Konik tamburun her bir devrinde, tambur üzerindeki sarım kalınlığı bir miktar artacaktır. Koninin eğimi boyunca çözgünün düzgünce sarımı ve büyümesi için iplik inşa açısı, koni açısına eşit olmalıdır. Şekil? dan yararlanılarak aşağıdaki eşitlik yazılabilir :
h 1 sarımdaki yükseklik artışı
tan
t Tamburun bir devrinde kılavuz
tarağının aldığı yol
Koninin düzgün olması için tan ‘nın değişmez olması gerekir. Bunun için, sarımdaki yükseklik artışına göre klavuz tarağın alacağı yol hesaplanmalıdır.
Sucker –Muller –Hacoba konik çözgü makinelerinde klavuz tarağın travers miktarı bir hissedici silindir vasıtasıyla belirlenmektedir. Şekil? da görüldüğü gibi, çözgüleme işleminin başlangıcında hissedici silindir konik tambur üzerine yerleştirilir ve sarım işlemine başlanır. Hissedici silindir hemen aktiviteye geçer ve ilk sarımdan itibaren yükseklik artışını bir elektronik sensör vasıtasıyla ölçerek değerleri bilgisayara gönderir. Tamburun koniklik açısı ve ölçülen sarım yüksekliğine bağlı olarak klavuz tarağın yapması gereken travers miktarı, bilgisayar tarafından hesaplanır ve hesaplanan bu değere göre klavuz tarağı otomatik olarak hareket ettirilir.
Hissedici silindir tambur üzerinde sarım arttıkça iplik tarafından geriye doğru itilmektedir. Ancak özellikle yüksek çözgüleme hızlarında oluşan reaksiyon kuvvetiyle hissedici silindirin geri hareketi sarım yüksekliğinden fazla olacağı için hata meydana gelecektir. Bu nedenle hissedici silindir tambur üzerine, çalışılan iplik cinsine bağlı olarak belirli bir basınçla bastırır. İlk bandın iplikleri bu dirençle karşılaşacağı için daha sıkı bir şekilde sarılır. İkinci band, ilk bandın kenarına bastıracağından uygulanan basınç oranı düşürülür. Bu şekilde konik bandlar tamamlana kadar bir sonraki bandlarda kullanılan basınç sürekli olarak azaltılır. Şekil? de değişik bandlara uygulanan basınç oranları görülmektedir.
CNC kontrol sistemi adı da verilen bu sistemde değerler, doğrudan tambura iplik sarıldıkça ölçüm sonucu alındığından hesaplanan travers değeri hataya sebep olmaz ve bunun sonucunda kesin silindirik bir tambur elde edilir. Böyle bir sistem kullanmadan yapılan sarım şekilde gösterildiği gibi tam silindirik olmayacaktır.
Konik Çözgü Makinelerde İşlem Sırası
Beginner çözgü hazırlama makineleri için izlenen işlem sırası aşağıda maddeler halinde belirtilmiştir.
1. Çözgü renk raporuna göre bobinler cağlığa dizilir.
2. Bobinlerden alınan iplik uçları gerilim ünitesinden, kılavuzlardan ve kopuk uç dedektöründen geçirildikten sonra cağlığın sağ tarafındaki ipliklerin sağ tarafta bir yere, sol taraftakiler ise sol tarafta bir yere tutturulur.
3. Ardından iplikler çapraz tarağından geçirilir. Tahar işlemi çapraz tarağının tam ortasından başlanarak yapılır. Cağlığın sağ tarafındaki iplikler aşağıdan yukarıya doğru ,sol taraftaki iplikler ise yukarıdan aşağıya doğru tarak telleri arasından geçirilir.
4. Toplama tarağındaki tahar işlemi de tarağın tam ortasından başlamak sureti ile yapılır. Sağ taraftaki iplikler sağdan sol taraftaki iplikler soldan çekilir. Verilen rapora göre tarak kullanılır
5. Koniklik ,tambur devri ve sarım uzunluğu ayarları yapılır.
6. İplikler tambura takılır ve motor çalıştırma düğmesine basılarak ilk bandın sarımına başlanır.
7. İlk bant sarılırken ilki bir tur sarım yapıldıktan sonra,ikincisi son tur sarımdan önce olmak üzere iki adet çapraz atılır.
8. İstenilen uzunlukta iplik tambur üzerine sarıldıktan sonra bant kesilir ve ucu düğümlenir . kılavuz tarağı bant eni ve travers miktarı kadar kaydırılarak ikinci bandın sarıma hemen ilk bandın yanında başlanır.
9. Bu şekilde bantlar tambur üzerine sarıldıktan sonra levende sarılma işlemine başlanılır.
10. Levende aktarma işleminde ilk olarak levent eni ayarlanır ve levent makineye takılır.
11. Tambur boşa alınır ve bant uçları tanbur üzerinden alınarak tek tek bağlanır.
12. Aktarma hızı ayarlanır ve çalıştırma düğmesine basılarak levende dönme hareketi verilir. Son turda makine durdurularak aktarma işlemi bitirilir.
HAŞILLAMA
Uluslar arası rekabet içinde uzun vadeli olarak ancak yüksek kaliteyi makul bir fiyatla sunabilen işletmeler varlıklarını sürdüre bileceklerdir. Bu basit piyasa koşuluna dokuma alanında uymak ancak yüksek üretimli makinelerle olanaklıdır. Verimli bir dokuma için,aaagah duruş sayısının az olması (kopuşun az olması) yani yüksek kalitede çözgü ipliklerinin kullanılması gereklidir.
Yüksek dokuma kabiliyetine sahip olan çözgü ipliklerinin meydana getirilmesi, ileri iplik eğirme teknolojisi ile kaliteli çözgü ipliklerinin üretilmesi veya çözgü ipliklerine uygulanan haşıllama işlemi ile mümkündür.
Dokuma aaagahlarında işlenen iplikleri gücü tellerindeki deliklerden,tarak dişlerinden ve mekik aralarından geçerken sürtünmeden,ağızlıkların açılması sırasında gerilmeden ve kapanma sırasında da gevşemeden dolayı devamlı hırpalanıp aşınmaya maruz kalmaktadırlar. Bu etkilere karşı çözgü ipliklerinin dirençlerini arttırmak için haşıllama yapılmalıdır. Haşıllanmayan iplik, liflerinin birbirinin üzerinden dağılarak kaymasından ve zayıf olmasından dolayı kopmaktadır.
Elyaf uçlarını yapıştırarak iplik mukavemetini arttıran ve ipliğe kayganlık veren çeşitli kimyasal karışımlardan oluşmuş sıvıya “haşıl”,çözgü ipliğinin haşıl sıvısıyla muamele edilmesine “haşıllama”adı verilir.
Haşıllamanın Amacı
İplik, yapılış itibariyle (pamuk, yün, viskon, vs.) çeşitli liflerin bir araya getirilerek bükülmesiyle elde edilir. Liflerin boyları genellikle kısadır ve aynı uzunlukta değildir. Uzun lifler arasında kısa lif miktarının çokluğu ve düzensiz oluşu, imal edilen iplikte istenmeyen uçların oluşmasına yol açar. Bu istenmeyen uçlar, özellikle dokuma aaagahında ipliğin çözgü köprüsüne, çaprazlamalarına, lamellere, gücü tellerindeki gözlere ve dokuma taraklarına sürtünerek iplik yüzeyinde saçaklanmalar meydana getirir. Bu kılcıklar lifleri teker teker kaydırarak ipliği koparır. Böyle bir durum dokuma aaagahının verimini düşürür ve ıskartanın artmasına neden olur. Bu mahsurları önlemek, dokumacıların işini hafifletmek, aaagahın verimini arttırmak ve bez kalitesini arttırmak için iplik yüzeylerinin düzgün olması sağlanmalıdır. Bu yüzden çözgü iplikleri haşıllanır.
Haşıllama işlemi ile sağlanan faydalar :
a) İplik yüzeyindeki lif uçları (kılcıkları) birbirine yapışmak suretiyle düzgünleşir.
b) İplik yüzeyinde serbest kalan elyaf, düzgün bir şekilde iplik ekseni boyunca uzanır ve ipliğe yapışır.
c) İpliğin yüzeyinde kaygan bir tabaka meydana gelerek işlenmesi sırasında sürtünmeye ve yıpranmaya karşı direnci artar.
Haşıllama işleminin iplikte meydana getireceği değişiklikler şöyle ifade edilir :
a) İplik numarasını düşürür.
b) Tek ipliğin direncini arttırır.
c) İplikte uzama kabiliyetini azaltır.
d) İpliği sertleştirir.
Haşıllanmış ipliğin ağırlığının artması iplik numarasının düşmesine neden olmaktadır. İplik direncinin artması ise liflerin birbirine yapışmasından dolayıdır. Zorlanmaya maruz kalan iplikteki lifler kesitlerinden kopmaktan ziyade yerlerinden sıyrılırlar. Eğer lifler biribirine yapışık olsaydı, sıyrılanların oranı kazanır ve ipliğin kopmaya karşı mukavemeti artar. Tablo
Çözgü ipliklerinde, dokuma sırasında değişik gerilmelere maruz kalacağından dolayı mukavemetten çok elastikiyet aranır. Haşıllama işlemi ile çözgü ipliklerinin mukavemeti artar. Fakat elastikiyeti azalır. Bu olay şu şekilde izah edilebilir.
İpliğin uzaması, basınç altında kıvrımların açılarak liflerin birbiri üzerinden bir miktar kaymasıyla meydana gelir. Eğer lifler birbirine yapışmış ise kayma azalır ve buna bağlı olarak uzama yeteneği de azalır. Bu yüzden haşıllama sırasında iplik esnekliğini mümkün olduğunca az kaybetmelidir.
Haşıllama İşlemi
Haşıllama işlemi genellikle iki ana bölümde incelenmektedir:
1. Yapıştırıcı maddeyi (haşılı) hazırlamak
2. Haşıl çözeltisini ipliğe nüfus ettirerek kurutmak ve dokuma levendine sarmak.
Bu iki işlem birbirinden oldukça farklıdır. Haşıl sıvısının hazırlanması kimyasal bir karakter taşırken, bu haşılın ipliğe nüfus ettirilmesi ve daha sonraki işlemler mekanik karakter taşımaktadırlar. Haşıllama işleminin tam olarak anlaşılabilmesi için bu iki işlem basamağı üzerinde önemle durulmalıdır.
Haşıl Çözeltisinin Hazırlanması
Dokuma aaagahlarında çözgü ipliği kopmasını asgariye indirecek şekilde iyi nitelikte haşıl çözeltisi hazırlamak karmaşık bir olaydır. Bunun için haşılı oluşturacak her maddenin önem derecesi birbirlerine olan ilgileri ve dokuma aaagahlarında iplik kopmalarına bu maddelerin ne derece tesir edeceği bilinmelidir.
Haşıl maddesinin daha sonraki terbiye işlemlerinde sökülmesi gerektiği göz önüne alınmalı ve bu nedenle haşıl maddesi ucuz olmalı ve kolaylıkla sökülmelidir.
Haşıl maddesinin ipliklere muamele edilmesi sırasında aşağıdaki gibi süreç izlenir:
a. Haşılın ipliğe nüfuzu
b. Lifler ıslandıktan sonra haşılın bunlara yapışması
c. Haşıllanan ipliklerin kuruma ve sonra soğuması sırasında haşıl maddesindeki viskoz ve katı maddelerin tekrar ipliğe yapışarak haşılı takviye etmesidir.
Haşıl ne kadar cıvık ve az viskoz olursa ipliğe o kadar hızla nüfuz eder. Haşıldaki viskozitenin de bir sınırı vardır; çok yapışkan olduğu takdirde ipliğin derinliğine kadar geçmeyip, sıvanarak ancak yüzeyde kalır. Bunun aksine çok sıvı olan haşıl ise ipliğe süratle nüfuz etmekle birlikte iplik yüzeyinde lüzumlu olan koruyucu zarını meydana getiremediğinden beklenilen faydayı sağlamaz . Bu yüzden haşılın ipliğe nüfuz edebilecek ve aynı zamanda iplik yüzeyinin korunması için gereken zar tabakasını meydana getirebilecek kıvamda olması gerekir.
Haşıl zerrelerinin lifler üzerine yapışmasını sağlamak için her şeyden önce liflerin ıslanması gerekir. Liflerin üzerindeki yağlı balmumu tabakası liflerin ıslanmasını engeller. Bunun giderilmesi için haşıl çözeltisine bu tabakayı eritebilecek maddeler katılır. Bu maddeler sabun gibi köpüren yağlardır.
Haşıl çözeltisi ipliğin üzerinde bir koruyucu tabaka oluşturma amacıyla ipliğe kmen nüfus etmelidir. Çok nüfus etmesi halinde iplik sertleşip mukavemeti artacağından ve elastikiyeti azalacağından dolayı dokuma anında kopmalar artacak ve aaagahların devamlı durmasıyla verim oldukça düşecektir. Haşıl çözeltisinin ipliğe nüfus etmemesi halinde ise sadece koruyucu bir tabaka oluşacağından dokuma anında ipliklerin dağılması söz konusu olacaktır.
Bu açıklamaların ışığında haşılın özelliği aşağıdaki isteklere uygun olmalıdır.
a. Dökülmemelidir, yani koruyucu zarı gevrek ve kırılma eylemi göstermemelidir.
b. Gücü ve tarakları bozmamalıdır.
c. İpliğin fiziksel özelliklerini fazla miktarda değiştirmemelidir. Özellikle esnekliğini etkilememelidir.
d. İpliği bir miktar sertleştirerek kopmayacak bir hale getirebilmelidir.
e. Boyalı ipliklerin rengini değiştirmemelidir.
f. Haşıllanan iplikler makineden geçerken kurutma silindirlerine yapışmamalıdır.
g. Çözgü ipliklerinin bekletilmesi halinde süratle bozulmasını ve küflenerek çürümesini engellemelidir.
h. Kasarlama, boyama ve apreleme işlemlerinde bezlere bozucu bir etki yapmamalıdır.
i. Haşılın giderilmesi istendiğinde kolaylıkla sökülebilmelidir.
j. İpliğin mukavemetine ek olarak %20-40 arasında mukavemet kazandırması istenir.
k. Haşıllanmış ipliğin rutubeti %7-10 arasında olmalıdır.
l. Haşıllanmış ipliğin elastikiyetinde %20’den fazla azalma olmamalıdır.
m. Haşıllama işlemi sırasında haşılın vizkozitesi değişmemelidir.
n. Haşıl maddesinin gerek depolama gerekse işlem sırasında fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişme olmamalıdır.
o. Haşılın yapıştırma gücü ne az ne de fazla olacak şekilde ayarlanmalıdır.
p. Hazırlanan haşıl ekonomik olmalıdır.
q. Hazırlanan haşıl sağlığa zararlı olmamalıdır.
Haşıl Banyolarının İçeriği
Pamuk, yün, keten vb. gibi değişik elyaflar için haşıl çözeltilerine katılması gereken yardımcı maddeler şunlardır:
a. İpliğe mukavemet ve sertlik vermekle beraber aynı zamanda lifleri birbirine yapıştırıcı özelliği bulunan maddeler( mısır ve buğday nişastalarıyla, çavdar unu, yosun özleri, alginat ekstraktları, pektinli tutkal, oksiselüloz)
b. İpliği ıslatarak ( naftollerin sulfonik asitleri, Türk kırmızısı yağı gibi) haşıl maddesinin iplik derinliklerine kadar süratle nüfuz ettirecek maddeler.
c. Haşıl maddesinin lifleri yapıştırmasını kolaylaştıracak ve nişasta zarını yumuşatacak yağlı maddeler ki; genellikle su ve soda ile karıştırılarak elde edilen emülsiyonlardır.
Çözgü İpliklerinin Haşıllanması
Çözgü ipliği haşıllanırken fazla gergin olmamalıdır. Eğer yaş halde gergin olursa kurutulduktan sonra dokuma yapılırken kopuşlar fazla olur.
Çözgü ipliklerinin haşıllanması haşıl makinelerinde yapılır. Bu makineler 4 ana kısımda incelenebilir. Bu kısımlar levend sehpası, haşıllama tekneleri, kurutma silindirleri ve sarım kafasıdır.
Çözgü iplikleri levend üzerine sarılmadan önce haşıl tarağndan geçerler. Levend açıklığına göre her tarak dişinden belli sayıda iplik geçer. Haşıl teknesinden geçtikten sonra kurutma silindirinden geçirilerek kurutulan iplikler kurutma silindiri çıkışında atılan çapraz çubuklar ile birbirinden ayrılır. Bu çubuklar levend sehpasına konulan çapraz ipliklerin yardımıyla atılırlar. Kurutma işlemi sonrası ipliklerin mutlaka bir nem oranına sahip olmaları gerekir. Bu nem oranı makinede bulunan elektronik kumanda cihazı tarafından makinenin hızına bağlı olarak otomatik bir şekilde ipliğe verilir.
Haşıllama işlemi sırasında çözgü ipliklerinin haşıl maddesi ile teması haşıl teknesinde olur. Haşıl pişirilip belli bir dinlendirmeden sonra, haşıl teknesine verilir.
Haşıl teknesi; haşıl maddesinin bulunduğu ana bölüm ve sıkma-daldırma silindirlerinin bulunduğu bölüm olmak üzere iki kısımdan oluşur. Haşıl maddesi bu iki bölüm arasında bir pompa yardımıyla devamlı devri daim halindedir. Haşıl teknesinde iki çift sıkma, iki adette daldırma silindiri bulunur. Sıkma silindirlerinin sıkma baskısı ayarlıdır. Bu baskı 750 N civarındadır. Haşıl teknesindeki ısıtma sistemi ile haşıl maddesinin sıcaklığı sabit tutulur (85C) . Bu sıcaklık kumanda tablosu üzerindeki termometrelerle belirtilir.
Kurutma Sistemi
Haşıl makinesinin kurutma kısmında buharla ısıtılan toplam 7 tane silindir vardır. Bunlardan ilk 3 veya 4 tanesi teflon kaplı, diğerleri çelik yapıdadır. Teflon kaplanmasındaki sebep; haşıl teknesinden çıkan çözgü ipliklerinin kurutulması esnasında silindirlere yapışmasını önlemektir. Kurutma silindirlerinin ilk 3 tanesi kurutulacak elyafa göre maksimum sıcaklığa getirilmelidir.
Teknede sıkma işleminden sonra haşıl maddesi ipliğin kesiti üzerine düzgün bir şekilde dağılır. Kurutma sırasında bu kesitten dışarı doğru su buharlaşarak çıkmaya çalışır. Daha sonrada haşıl sıvısı çıkmaya çalışır. Bu sırada su buharlaşmaya devam eder, fakat haşıl sıvısı buharlaşamaz ve iplik yüzeyinde bir film tabakası oluşur.
Kurutmadan çıkışta ise 3 adet nem hissedici silindirler bulunur. Çözgü ipliklerinin nemi fazla ise makinede kırmızı ışık yanar ve hız otomatik olarak azalır. Çözgü ipliği kuru ise yeşil ışık yanar ve makine hızı otomatik olarak artar.
Daldırma ve Sıkma Silindirlerinin Çalışma Prensibi
Daldırma silindirleri : Görevi çözgü ipliklerini haşıl flottesine batırmaktır. Çözgü iplikleri daldırma silindirlerinin altından geçerek sıkma silindirlerine sevk edilir. Çözgü ipliklerinin fazla olması durumunda iyi bir haşıllama için iki adet haşıl teknesi kullanılır. Çözgü iplikleri iki bölüme ayrılarak; ayrı ayrı bu teknelerden geçerler. İyi bir haşıllama işlemi için daldırma derinliği de önemlidir. İpliklerinin haşıl flottesinde geçiş zamanı daldırma derinliği ve makinenin hızına bağlıdır.
Sıkma silindirleri ; görevi haşıl maddesinin fazlasını iplikten uzaklaştırmaktır. Sıkma silindirleri alt ve üst silindir olmak üzere iki kısımdır. Alt kısımdaki silindirler haşılın içinde bulunur bu yüzden bu silindirlere haşıl silindiri de denilmektedir. Üst silindir elastik bir madde ile haşıl silindiri ise metalle kaplanmıştır.
Silindir sertliğinin haşıl alma oranı üzerindeki etkisi önemlidir. Eğer yüksek haşıl alma oranı isteniyorsa, yumuşak yüzeyli silindirler kullanılır. Çünkü silindirler yumuşak yüzeyleri sayesinde daha az basınç oluşturarak fazla miktarda haşıl alımını sağlarlar. Düşük haşıl alma oranında ise sert yüzeyli silindirler kullanılarak fazla basınçla az miktarda haşıl alımını sağlarlar.
Levende sarma bölümü ; Çekme silindirleri makinenin ön tarafında üçlü bir grup oluşturmuşlardır. Bu silindirler . Çözgünün düzgün bir şekilde çekilmesi ve sevk edilmesini sağlarlar. Ayrıca ön tarafta bulunan zig-zag tarak ipliklerin dokuma levendine eşit mesafe ve düzgün bir şekilde sarılmasını sağlar. İpliklerinin arzulanan dokuma yoğunluğuna ulaşması için uygun bir gerilim altında sarılmaları gerekir. İstenilen sarım sertliğini elde etmek için ilave bir baskı silindiri kullanılır.
TAHARLAMA
Dokuma dairelerinde taharlamadan amaç öncelikle tahar planına göre çözgü ipliklerinin gücülerden tek tek geçirilmesidir. Bu işlem dokunacak olan kumaşın örgüsüne göre çıkarılan tahar planına göre yapılır. Daha sonra çözgü sıklığı ve kumaş enini belirleyen taraktan geçirme işlemi yapılır.
Taraktan almada tahar raporunda belirtilen bir dişten kaç çözgü ipliği geçeceğini gösteren işaretlere göre yapılır. En son olarakta bağlanmış olan çözgü ipliklerinin her birinin kopuşlarını kontrol etmek amacıyla her çözgü ipliğine bir lamel geçirilmesi işlemi yapılır.
Bu işlemlerden gücü ve taraktan geçirme işi, verilen tahar raporları dahilinde yapılır. Tahardan esas amaç ve piyasada anlaşılan, örgüde aynı harekete sahip çözgü ipliklerinin aynı çerçeveye ait gücülerden geçirilmesidir.
Taharlama işlemi şu sırayı takip eder :
a) Gücü taharı
1) Sıra tahar
2) Atlamalı tahar
b) Tarak taharı, Tarağa alma
c) Lamel dizme
a) Gücü Taharı
Dokuma aaagahının üzerinde veya ayrı bir yerde çözgü levendindeki çözgü ipliklerinin gücülerden tahar raporuna uygun şekilde geçirilmesi işlemine gücü taharı denir. Bu işlem tahar raporu değişmeyecek kumaş tiplerinde çözgü bitmeden diğer çözgünün iplikleri tek tek bağlandığı için yapılmaz.
Tahar raporu değişecekse genellikle dokuma aaagahında ayrı bir yerde çözgü iplikleri taharlanır. Burada önemli olan tahar planında belirtilen sıraya çok dikkatli bir şekilde bağlı kalarak taharı yapmaktır. Aksı halde bir sıra atlaması örgü yapısını bozacağından telafisi çok zor olan kumaş hatasına neden olur.
Gücü tahar raporu hazırlanması ve tahar çeşitlerinden burada kısaca bahsetmek gerekir. Kareli desen raporuna örgüsü gösterilirken çözgünün üstte olduğu yerler doldurulur, atkının üstte olduğu yerler boş bırakılır. Bu rapora göre tahar planı ve buna bağlı olarakta armür raporu hazırlanır.
Çözgü iplikleri gücü gözlerinden geçer, gücülerde çerçevelere takılır. Çözgü levendinden gelen çözgü iplikleri, gücü telinin gözünden tek tek geçmek zorundadır. Her biri bir iğnenin gözü gibi telakki edilebilir.
En basit dokuma konstrüksiyonunda çerçeveler belli özgü iplik gruplarını kaldırır veya indirirler ve bu şekilde atkı iplikleri bir grup çözgü ipliklerinin altından geçerken diğer bir grubunda üstünden geçer.
1) Sıra taharı
Çözgü ipliklerinin çerçevelerden yani gücü telinden sırayla ve tek tek geçirildiği taharlama çeşididir. Tahar bu çeşit olduğu zaman armür hareket raporu örgünün aynısı olarak çıkar. Ayrıca sıra taharda ipliklerin sürtünmesi çoktur. Çözgü sıklığı fazla olan dokumalarda kullanılmaz.
2) Atlamalı tahar
Çözgü sıklığının fazla olduğu kumaşlarda kullanılır. İpliklerin sürtünmesini azaltmak gayesiyle yapılır. Çerçeve hareket raporu aynısı değildir. Hareket raporunda saten oluşturan atlamalı tahar en iyisidir.
Gücü taharı işlemi
Gücü taharı işlemi karşılıklı çalışan iki kişi ile çözgü ipliğini verme ve çekme şeklinde elle yapıldığı gibi, otomatik veya yarı otomatik tahar makineleri ile de yapılmaktadır.
b) Tarak taharı, Tarağa alma
Gücülerden geçirilmiş çözgü ipliklerini, tahar planında belirtilen sayılarda tarak dişlerinden geçirme işlemidir.
Her tarak dişinden geçirilen çözgü ipliği sayısı kumaş enine ve çözgü sıklığına bağlıdır. Tarak dişinden geçecek iplik sayısı ve tarak numarası yani taraktaki diş sıklığı çözgü sıklığına bağlı olarak seçilir.
Bu işlem tek kişi tarafından küçük tığı benzeri aletle yapıldığı gibi, otomatik veya yarı otomatik tahar makinelerinde de yapılmaktadır.
Lamel Dizme
Çözgü dokuma makinesine bağlandıktan sonra çözgü ipliklerinin dokuma işlemi sırasında kopuşlarının, tek tek kontrolü amacıyla lamel dizme işlemi yapılır.
Lameller, çözgü hazırlama veya dokuma sırasında her çözgü teline bir adet asılmış olan tel veya madeni dar ve kısa çözgü elemanıdır. Lamel tertibatinin iyi görev yapabilmesi için, çözgü gerilimi iyi ayarlanmış olmalıdır. Lamellerin açık veya kapalı tipleri vardır.
Kapalı lameller daha çok otomatik tahar makinesiyle taharlanan çözgülerde kullanılır. Açık lameller, çözgü dokuma makinesine yerleştirildikten sonra dizilir.
Lameller 4-12 sıra halinde yan yana dizilirler. İşletmelerde en çok kullanılan 4-6-8 sıralı lamellerdir. Bunun üzerindeki sıra sayıları ipek dokumacılığında kullanılır. Eğer bir çözgü ipliği koparsa buna takılı olan lamel aşağıya lamel çubuklarının üzerine düşerek makineyi durdurur.
Lameller aşağıya düştüklerinde lamel testeresi de denilen çubukların hareketini engelleyerek makinenin durmasını sağlamaktadır.
Otomatik lamel dizme makineleri genellikle çözgü taharlandıktan sonra yani açık lameller için kullanılır. Çözgünün 1’e 1çapraza alınmış olması şartı vardır. Çeşitli lamel genişliklerine göre kolaylıkla değişebilen bataryalar vardır.
Lamel eksik olduğu veya iplik ayrılmadığı zaman otomatik olarak makine durur ve sinyal lambası hatanın olduğunu gösterir. Bu makineler saatte 8000 iplik üzerine lamel dizilebilir.
Dokuma Hazırlık İşleminin Tanımı
Dokuma işleminin gerçeklemesi için yapılması zorunlu olan ve aynı zamanda dokuma işleminin verimli, kaliteli ve hızlı yapılabilmesini sağlayan ön hazırlık işlemlerine dokuma hazırlık işlemleri denir.
Dokuma hazırlık işlemleri şunlardır;
a) Bobin hazırlama işlemleri
b) Büküm ve katlama işlemleri
c) Atkı hazırlama işlemleri
d) Çözgü sarma işlemleri
e) Haşıl işlemleri
Bu işlemlere ayrıca üretim şekline göre, bobin boyama, çözgü ipliklerinin basılması, indigo haşıl için halat yapma ve açma gibi işlemler eklenebilir.
Dokuma Hazırlık İşlemlerine Genel Bakış
Dokuma işleminde uzunlamasına iplikler kumaşın ana konstrüksiyonunu teşkil eder ve çözgü diye adlandırılır. Enine olan ipliklere de atkı denir.
Dokuma hazırlık işlemleri de genel olarak bu iki iplik sisteminin dokuma işlemine hazırlanmasını kapsar.
Atkı İpliklerinin Dokumaya Hazırlanması
Atkı iplikleri, dokuma işlemi esnasında çok az bir gerginliğe maruz kalır. Atkı ipliklerini dokuma için hazırlamak, onları istenen kalınlıkta eğirmek, kumaşın istediği gerekli bükümü vermek ve atkı atma mekanizmasına uygun formda sarmak demektir.
Çözgü İpliklerinin Dokumaya Hazırlanması
Çözgü olarak kullanılacak iplikler dokuma esnasında daha fazla bir gerilime maruz kaldıkları için bobinleme, çözgü ve haşıl gibi bazı ek işlemlerden geçirilir bu sayede dokuma işleminde ortaya çıkan gerginliklere karşı bir mukavemet kazandırılır. Bu işlemler iplik kalitesini fazla etkilemeyen dokuma hazırlık işlemleridir.
Bobinlemede iplik hataları da temizlenerek daha büyük bobinlere sarılır, sonra bu bobinler bir cağlığa yerleştirilir.
Cağlık, bobinlerin iğlere üst üste ve uzunlamasına dizildiği bir düzendir. Buradan sağılan iplikler çözgü levendi denilen çok büyük bir makara üzerine sarılırlar.
Çözgü levendinin üzerinde yüzlerce iplik kesiksiz olarak sarılmıştır ve birbirine paralel vaziyettedir.
Haşıllanmış iplikler, büyük ve buharla ısıtılmış, bakır kaplı silindirler üzerinde kurutulur ve haşıl fikse olur.
Bundan sonra çözgü iplikleri son olarak dokuma makinesi çözgü levendine sarılır ve artık dokuma için hazırdır.
İplik Katlama ve Büküm İşlemi
İplik Katlama İşlemi
Katlama, kelime olarak “iki iplik” demek olan Hintçe bir kelime olup, iplik sarma makinesinde iki ipliği birbirine sarma işlemi anlamında kullanılır.(şekil 1)
Katlama, ipliklerin bükülmeden doğrudan katlanmasıdır. Katlı iplik denilince bükülmüş olan birden fazla iplik de anlaşılmaktadır. Halbuki katlama işleminde özel bir büküm işlemi yapılmaz istenildiği zaman büküm öncesi, büküme hazırlık olarak iplikler katlanabilir.
Çift (bire iki(two for one)) büküm makinelerinin daha verimli ve hızlı çakışması için ve çeşitli örme mamullerin üretiminde katlanmış iplikler kullanılabilir. Bazı durumlarda katlama işlemi ıslak katlama şeklinde yapılır.
Şekil 1:
a) Tek katlı iplik bobinleri b) İplik kılavuzları
c) İki tane tek katlı ipliğin kılavuz yardımıyla birleştirilmesi
d) Bükümsüz katlı iplik e) Bükümsüz şekilde katlanmış iplik bobini
Islak Katlama
Saf veya uygun kimyasal maddeler ilave edilmiş suya batırılmak suretiyle veya benzer sıvılarda ıslatılmış aletlerle temas ettirilerek ıslatılmış iki veya daha fazla tek kat ipliğin, gerçek bükümden önce katlanması işlemidir. Kaygan pürüzsüz, tüysüz iplikler elde edilmesini sağlar.
İplik Katlama Makineleri
Birden fazla ipliği bir araya getirip büküm vermeden bobine saran makinelerdir. İplik katlama makinelerinde çapraz sarımlı ve paralel sarımlı bobinler elde edilir.
Daha çok sentetik filament iplikler, flaşanlı makaralara paralel şekilde sarılırlar.
Pürüzsüz yüzey yapıları sebebiyle genellikle kaygan olan bu ipliklerin sarım şeklinin bozulmaması için flaşanlı makaralar kullanılır.
İplik katlama makinelerinde çalışma verileri bilgisayarlı sistemler sayesinde makineye direkt olarak girilebilir.
Elastik ipliklerin katlanmasında da katlama makinelerinden yaralanılır. Elastik filamentle normal bir ipliği katlayarak uygun yapıda elastik iplik oluşturulabilmektedir.
Katlama makineleri, ipliği bobine 2-3-4 kat olarak sarar. Katlama makinelerin sarım hızı, bobin makinelerinden daha azdır. Bu dezavantaj kabul edilerek katlama makinesine tek bobin beslemek suretiyle aktarma işlemi de yapılabilir.
Katlama makinelerinde kopuşlar her iplik için iplik yoklayıcılar ayrı ayrı kontrol edilebilir. Herhangi bir ipliğin kopması halinde ipliğin uzun müddet eksik kat sayısıyla sarılması istenmez. İplik koptuğunda yoklayıcılar bunu fark ederek makineyi durdurur. İplik gerginliği ayarlanabilir,sağım sırasında balonlaşmayı önleyici aparatlar vardır.
Katlama makinelerinde bobin sarma, değiştirme sistemleri bobinleme makinelerindeki gibidir. Yüzeyden ve eksenden tahrikle bobin sarılır.
Manuel yolla bobin değiştirme işlemi yapılabildiği gibi otomatik olarak dolu bobinler sevk edilip iğe yeni bobin patronu takılabilir.
İplik Büküm İşlemi
Büküm işlemi, tek katlı ipliklerin büküm makinesinde katlanarak bükülmesidir.
Bükümün Tanımı
Büküm, kısaca ipliğe verilen spiral dönmelerdir. Genellikle ipliklerin uçlarının nisbi dönmesi sonucu oluşur büküm ile elyaflar ve iplikler bir arada tutunur ve mukavemet kazandırır.
İplikler birbirlerine paralel yada paralele yakın elyafların bükülmesiyle elde edilir. İpliklerin bükümü eğirme işlemiyle sağlanır ve bu vasıtayla kesikli (stapel) elyaflardan iplikler oluşur. İpliklerin üretilmesinden sonra tekrar büküm verilebilir. İstenen büküm, büküm makinesinde gerçekleştirilir. Birden fazla iplik bir araya getirilerek birbirleri üzerine bükülebilirler.
İplik bükümü miktarı yada derecesi birim uzunluk (santimetre,metre veya inç) başına düşen sarım yada dönüş sayısıyla ölçülür.1 inç’teki(2,54 cm) büküm miktarı TPI veya büküm/inç. 1 metredeki büküm miktarı TPM veya büküm/metre olarak kısaltılır.
İplik bükümü sağ(Z) ve sol(S) büküm yada dengelenmiş olarak sınıflandırılır.
Şekil 2: İplikte büküm yönlerinin şematik olarak gösterilişi
a) S (sol) büküm b) Z (sağ) büküm
Diğer yandan iplik tek kat, katlı ve kablo iplik bükümüne tabi tutulabilir. Tek kat iplik bükümünde S veya Z büküm, katlı iplik bükümünde SZ, ZS, SS veya ZZ büküm (birinci sembol tek kat ipliğin, ikinci sembol katlı ipliğin büküm yönüdür.); kablo iplik bükümünde ZSZ veya ZZS büküm yönleri seçilebilir.
Bükülecek ipliklerin büküm yönüyle katlama büküm yönü aynı olursa buna büküm üstüne büküm denir. Sert bir iplik oluşmasını sağlar.
Bükümün Amacı ve İplikteki Etkileri
Büküm tek kat ipliklerde mukavemetin arttırılması için ya da iki veya daha fazla katlı iplik elde ederek kumaşta istenen efekt özelliklerini kazandırmak amacıyla yapılabilir.
Elyafları ve iplikleri bir arada tutabilmek için gereken büküm miktarı; ipliğin çapına , elyafların cinsine ve stapel uzunluklarına bağlıdır. Kalın ipliklerin birbirine tutması için daha az sayıda büküm gerekir ve bunlarla düşük bükümlü iplikler denir. Daha ince ipliklerin birbirlerini tutmaları için ise daha çok sayıda büküme ihtiyaç vardır ve bunlara yüksek bükümlü ya da sık bükümlü iplikler denir. İplik ne kadar az bükümlü olursa o kadar beyaz veya parlak görünür. Büküm ipliği matlaştırır ve rengini koyulaştırır. Büküm üretimle ters orantılıdır. 30 büküm terine 20 büküm verilirse üretim 30/20 oranında artar. Büküm iplikteki ince yerlerde artar, kalın yerlerde ise azalır. Büküm sayısı ile ağırlık çarpımı sabittir. İplik büküm dereceleri, hafif bükümlü ya da bükümsüz ile sıkı ya da çok sıkı bükümlü arasında değişir.
İpliğin metredeki bükümünün (TPM), ipliğin ve ondan üretilecek olan kumaşın görünümü ve dayanıklılığı üzerinde önemli etkisi vardır. Göreceli olarak, düşük bükümlü (TPM 80’den 460’a) ipliklerde, ipliğin yumuşak, kabarık ve esnek olması nedeni ile yumuşak büküm adı verilir.
Yumuşak bükümlü iplikler, yüksek bükümlüler kadar sağlam değillerdir. Örme ipliği olarak hazırlanan iplikler bu türdendir.
Yüksek bükümlü (TPM 750’den 1200’e )olanlar sert(sıkı) bükümlü iplikler olarak adlandırılır. Bunlar düşük bükümlü ipliklerden daha düzgün yüzeyli, daha sert, daha girifit vesağlamdır.
Flament iplikler genelde düşük bükümlüdürler(TPM 20’den 40’a). Flament ipliklerde büküm ipliğe sağlamlık vermez, sadece elyafları bir arada bir bütün halinde tutmaya yarar.
Büküm, ipliği oluşturan bileşenlerin birbirinden ayrılmamasını ve ipliğin dayanıklı olmasını sağlar.
Islak Büküm
Kullanımına göre kaygan, tüysüz iplik elde edilmesi istendiğinde ıslak büküm yapılabilir. Islak bükümde bobinden gelen iplikler bir su kabı ve bu kap içerisindeki cam çubuk yardımı ile ısıtılır. Cam çubuk üzerinden ısıtılarak geçen iplik büküm makinesine verilir.
İpliği ıslatınca iplik üzerindeki elyaf uçları birbirine yapışır. Bu iplikler büküldüğünde serbest elyaf uçlarının %80’ni bu büküm içine sokulmuş olur. Kalan kısımlar ise yakmak sureti ile yok edilir.
Islak büküm özellikle konfeksiyonda kullanılacak dikiş iplikleri ve kaygan parlak ipliklerin imalinde kullanılır.
Katlı Büküm
İki veya daha fazla tek kat ipliği bükmek sureti ile birleştirerek katlı bükümlü iplik oluşturulur. Tek katlı iki ipliğin bükülmesi çiftleme yada iki katlama, iki veya daha fazla katlı ipliğin birlikte bükülmesi de çoklu katlama ya da kablolama olarak isimlendirilir.
Katlama terimi ipliklerin bükümsüz katlanmasını anlatır. Buna rağmen katlı büküm işlemine de katlama denilmektedir.
Çift (Bire İki, Two For One) Büküm
Tek katlı veya bükümsüz katlanmış ipliklerin bükülmesi işlemidir. Bükme elemanının(çift büküm iği) her dönüşünde ipliğe iki büküm verilmesi şeklinde yapılan bükümdür.
Fanaaai Büküm
İpliklere büküm yoluyla efektler verilebilir. Birden fazla iplik veya elyaf şeridi değişik şekillerde beslenerek veya değişik yapıdaki iplikler bükülerek fanaaai iplikler elde edilir. Fanaaai büküm ipliklerin görünümlerine yönelik olarak yapılır.
İPLİK BÜKÜM MAKİNELERİ
Tek iplik veya birden fazla ipliği bir araya getirerek büküm veren veya katlanmış bükümsüz ipliğe büküm veren makinelerdir.
Büküm; ipliklerin mukavemetlerinin arttırılması (düz büküm) veya değişik karakterler kazandırılması (fanaaai büküm) için yapılır. Fanaaai bükümde mukavemet ikinci plandadır, önemli olan görünüştür.
Genel olarak büküm işleminin yapıldığı makinelere büküm makineleri denir. Buradaki işlem katlı büküm işlemidir.
Bükümden sonra iplikler tekrar bobinlenir.
Büküm makineleri;
a) Katlı büküm makineleri
b) Çift ( bire iki, two for one ) büküm makineleri
c) Fanaaai büküm makineleri gibi çeşitlilik gösterir.
Katlı Büküm Makineleri
Birden fazla ipliğin önce bir araya getirilip, sonra büküm işlemine tabii tutularak katlı bükümlü iplik elde edilmesini ve tekrar bobinlenmesini sağlayan makinelerdir.
Katlı bükülecek iplik sayısı kadar iplik bobini makine cağlığında bulunur ve bir adet katlı iplik bobini besler. Yani, iki katlı iplik elde edilecekse, bir katlı iplik bobini için iki tek iplik bobini bulunur.
Katlı büküm makinelerinde büküm, bilezikli sistemler sayesinde gerçekleştirilir.
Bilezikli büküm makinelerinde elde edilen katlı iplik bobinleri daha sonra bir aktarma işlemi ile istenilen formda bobinlere sarılırlar.
Katlı büküm makineleri prensip olarak katlama makinelerine benzer. Katlı büküm makineleri ile katlama makineleri arasındaki fark; katlı büküm makinelerinde, katlama makinelerinde olmayan büküm tertibatını olması ve ipliğe katlama işlemine ek olarak büküm de verilmesidir.
Katlı büküm makinesinde; cağlığa dizilen tek kat iplik bobinlerinin iplikleri rehberlerden geçer. Kaç kat iplik katlanacaksa o kat kadar iplik rehberden geçirilip kopça ile büküm kopslarına sarılır.
Katlı büküm makinelerinde çeşitli formlarda bobin elde edilir ve çapraz veya paralel sarım yapılabilir.
Bilezikli katlı büküm makinelerinde, iplik, katlı bükülüp bobinlendikten sonra genellikle bir bobin aktarma işleminden geçirilir. Bilezikli katlı büküm makinelerinde elde edilen bobinin sağım özellikleri çok iyi değildir. Sağım özelliği daha iyi olan bobinler elde etmek gerekir. Bu şekilde, sonraki işlemlerde daha rahat ve hızlı bir çalışma söz konusu olur.
Çift ( Bire İki Two For One ) Büküm Makineleri
Çift (bire iki two for one) büküm makinesi günümüzde yaygın kullanımı olan bir iplik büküm makinesidir.
Katlı büküm yapılan birçok iplik işletmesinde herhangi bir tip çift büküm makinesi görmek mümkündür.
Birden fazla tek katlı ipliğin bobinden sağılıp birbiri üstüne bükülerek tekrar bobin halinde sarıldığı makinelerdir.
Çift büküm makineleri, iğin her devrinde ipliğe iki büküm verir.
Çift büküm makinelerinde ayrı bobinlerden gelen iplikler bükülmekle beraber, daha önce bükümsüz katlanmış ipliklerin bükülmesi de modern makinelerde verimliliği ve hızı arttırır.
Bu sebeple ipliklerin çift büküm makinesine verilmeden önce katlama işleminden geçirilmesi ve bükümsüz katlanmış iplik bobinlerinin makineye beslenmesi üretim açısından son derece avantajlıdır.atlama yaptım
Fanaaai Büküm Makinesi
İpliğe büküm yoluyla değişik efektler veren makinelerdir.
Fanaaai efekt veren büküm makinelerinde ipliğe mukavemet değil, görünüm özellikleri kazandırılır. Cağlığı geniş kapasitededir.
Fanaaai büküm makinesinde efekt elde etmek amacıyla iplikle beraber fitil ve bant şeritleri de kullanılır. Kullanılan iplik ve şerit sayısına göre cağlık genişletilebilir, istenildiği kadar iplik bobini, şerit kopsu veya bant kovası makine arkasına yerleştirilir.
Beslenen iplik veya şerit sayısına göre makine üzerinde besleme silindir ve tertibatları yer alır. Bağlama (kilit) ipliği flament veya stapel elyaftan olabilir. Bağlama ipliği bobini makine gövdesindedir.
Cağlıktan beslenen iplik ve elyaf çeşitleri sevk silindirinden geçer. Değişik materyallerin beslenebilmesi ve çeşitli efektler oluşabilmesi için makinede sevk silindiri birden fazla olabilir. Her bir efekt ipliği ayrı bir sevk silindirinden geçer. Sevk silindirlerinin tek tek hızları değiştirilebilir. Bu da farklı besleme miktarları oluşturacağı için fanaaai görünümler elde edilir.
Fanaaai büküm makinelerinde efekt oluşturma aparatları
Fanaaai büküm makinelerinde efekt görünüm elde etmek için çeşitli aparatlar kullanılabilir. Aparatlar sayesinde iplikte çok çeşitli efektler elde edilir. Makinelerde üretilecek her türlü fanaaai ipliğe göre çeşitli yapılara sahip özel aparatlar kullanılmaktadır. Bu aparatlar makineye kolayca takılıp çıkarılabilmektedir.atlama
ÇÖZGÜLEME İŞLEMİNİN PRENSİBİ VE YÖNTEMLERİ
Çözgüleme işleminde amaç, bobinler halindeki ipliklerin dokuması yapılacak kumaşı oluşturacak şekilde ve dokuma makinesinde verimli olarak çalışacak bir forma getirilmesidir.
Çözgüleme bölümünde, desen ve üretimden gelen taleplere göre istenilen ipliklerle, istenilen çözgü ipliği sayılarıyla, istenilen renk raporuyla ve istenilen uzunlukta çözgüler hazırlanır.
Çözgü hazırlama işlemi pek çok metotla yapılabilir. Başlıca çözgü hazırlama metotları şunlardır :
a) Konik Çözgüleme
b) Seri Çözgüleme
c) Zincir Çözgüleme
d) Bant Çözgüleme
e) İskoç Çözgüleme
Bunlardan ilk ikisi en çok kullanılan yöntemlerdir. Seri çözgülemede cağlıktaki bobinlerden gelen iplikler paralel bir şekilde doğrudan levend üzerine aktarılır. Konik çözgülemede ise cağlıktan gelen iplikler bantlar ( kalbalar ) halinde önce konik bir tambura sarılır, daha sonra bu tamburdan levende aktarılır.
CAĞLIK
Çözgüleme makinelerinde çözgü çekimi yapabilmek için bobinlerin düzgün ve sabit bir şekilde dizilmeleri gerekir. Bobinlerin üzerindeki ipliklerin rahatça sağılabilecek şekilde sabit ve düzgün olarak dizildikleri iğlerin bulunduğu raflar ile ipliklerin düzgün sıralar halinde çözgüleme bölümüne sevk edilirken geçtikleri kısımların tümüne birden cağlık denir.
Cağlığın çözgü makinelerinden bağımsız bir eleman olduğu ve görevinin sadece atkı bobinlerini tutmak olduğu şeklinde yanlış bir kanı vardır. Çünkü cağlık çözgü makinesinin eksiksiz bir parçasıdır. Ayrıca çözgüleme randımanına ve elde edilecek çözgü kalitesine doğrudan etki eder. Cağlık çeşidi kesiksiz bir çalışma için oldukça önemlidir. Dolayısıyla sadece bobinleri taşımaktan çok daha fazla görev üstlenmektedir.
Modern bir cağlıktan yerine getirmesi istenilen özellikler şunlardır :
a) Çözgüleme sırasında duruş sayısını minimuma indirecek şekilde bobinleri taşımalı
b) Tüm çözgüleme süresi boyunca, her çözgü telinin gerginliğini ayarlamalı ve sabit tutmalı
c) İplik kopuşlarında ve bobin boşalmalarında anında çözgülemeyi durdurmalı
d) Durdurma tertibatı ile çalışan bir sinyal sistemine sahip olmalı
e) Çok fazla yer işgal etmemeli
f) Bobin takma ve uç bağlamada kolaylık göstermeli
g) Titreşim yapmamalı, düzgün ve rahat çalışmayı sağlamalı
h) Makineye bakan işçiye, bütün bobinleri kolay görebilecek durumu sağlamalıdır.
Çözgü cağlığı, 300-800 arasında bobin içerebilir. Pek ender olarak ve özel imalatlar için 1000 bobinlik cağlıklarda yapılabilmektedir.
Bir dokuma aaagahına cağlıktan çözgü iplikleri beslenebilir. Ancak cağlıklar fazla yer kapladığından dokuma salonlarında fazla ter gerekir. Bu nedenle tercih edilmez. Ancak halı dokuma makinelerinde zemin iplikleri çözgü levendlerinden sağlanırken, hav iplikleri cağlıktan sağılmaktadır.
SERİ ÇÖZGÜ MAKİNELERİ
Seri çözgü makineleri dört aşamada incelenebilir :
1) Seri çözgü sarmanın genel prensibi
2) Seri çözgü makinesinin parçaları
3) Seri çözülemede levend hareket sistemleri
1) Seri Çözgü Sarmanın Genel Prensibi
Seri (düz) çözgüleme, cağlıktan gelen ipliklerin paralel halde doğrudan levendlere sarıldığı bir tekniktir.
Seri çözgü sisteminde iki aşamalı makine kullanılarak dokuma levendi hazırlanmaktadır.
1) Bölümlerin ara levendlere sarılması
2) Ara levend çözgülerinin tek bir dokuma levendi üzerinde biraraya toplanarak sarılması
Bir dokuma levendi örneğin maksimum 10000 adede kadar ( hatta çözgü sıklığı, levend genişliği iplik inceliğine bağlı olarak daha da fazla olabilir) iplik içerebilir ve bütün bu ipliklerin dokuma levendine aktarılması için 10000 adet çözgü bobini kullanmak gerekir.
Ancak cağlıkların kapasiteleri bilindiği gibi en fazla 800 ‘dür. Dolayısıyla düz çözgülemede sarım yapılan levendin kapasitesi, cağlıktan gelen iplik yetersiz olması nedeniyle düşüktür ve bu levendler doğrudan dokumada kullanılmaz. Bunlara ara levend adı verilir.
Haşıllamada ara levendlerdeki çözgü iplikleri birleştirilerek dokuma levendine aktarılır. Örneğin ara levendlerin üzerinde 600 iplik varsa ve 6000 ipliklik bir dokuma levendi isteniyorsa, 10 ara levend birlikte haşıl makinesinden geçirilir. Çıkışta bir dokuma levendine sarılır ve üzerinde 6000 tel olur.
Seri çözgüleme tekniği, düz pamuklu ve yünlü endüstride kullanılmaktadır. Sentetik elyaflar kaygan olduğu için bu yöntemle çözgülenmez.
Seri çözgü makineleri, genel olarak desensiz (renk raporu olmayan ) kumaşların çözgüsünün hazırlanmasında kullanılırlar. Karışık renkli iplikleri birleştirmenin zorluğundan dolayı desenli dokuma levendleri nadiren seri sistemde elde edilir.
Seri Çözgü Makinesi Parçaları
Seri çözgü makinelerinde cağlıktan gelen iplikler öncelikle üstü açık ayarlı bir taraktan geçer. Ardından metal bir ölçme ünitesinden geçtikten sonra ara levendin dönüşüyle levend üzerine sarılır.
A) Tarak
B) Ölçme Silimdiri
C) Çözgü Levendi
Tarak :
Seri çözgü makinelerinde, cağlıktan gelen çözgü ipliklerinin makine üzerinde ilk temas ettikleri nokta taraktır. İpliklerin düzgün aralıklara göre dağıtılmasını sağlayan ve çözgü enini kontrol altında tutan tarağın üst kısmı açıktır.
Taraklarda tel sayısı cağlığın maksimum kapasitesi ile aynıdır. Çalışılan ene göre istenildiğinde tarak dişleri arasındaki mesafeyi artırmak veya azaltmak mümkündür. Yani tarak, ipliklerin düzgün aralıklarla dizilmesini sağladığı gibi, çözgü sıklığını da ayarlar.
Aynı zamanda seri çözgü tarakları ipliklerin levende tam olarak oturması için hareketlidir. Tarak telleri sağa-sola hareketi esnasında beraberinde ipliği gezdirir. Böylelikle levend üzerinde iplikler bir yere toplanmaz. Sarım yüzeyinde pürüz oluşmaz. Sağa-sola hareket mesafesi 0-18 mm arasında ayarlanabilir.
Ölçme Silindiri
Taraktan gelen iplikler çözgü levendine yönlendirilirken aynı zamanda bir köprü vazifesi de gören ölçme silindiri üzerinden geçerler. Tahrikli olmayan bu silindir, ipliğin sürtünmesi ile döner ve üzerinden geçen ipliğin uzunluğunu ölçer. Önceden belirlenmiş uzunluk levend üzerine sarıldığı zaman makine otomatik olarak durur.
Çözgü Levendi
Cağlıktan gelen sık aralıklı çözgü ipliklerinin dokuma makinesinde kullanılacak çözgü uzunluğunda sarıldığı levenddir. Seri çözgü makinelerinde kullanılan bu levende ara levend gibi isimlerde verilir.
Çalışılan çözgü enine göre levend yaprakları arasındaki mesafeyi ayarlamak mümkündür.
TSE 3161’e göre çözgü levendlerinin teknik çizimle şematik gösterimleri verilmiştir. Bu standarda göre çözgü levendleri, göbekten milli (Tip A), tambur merkezinde kamlı yuvası bulunan (Tip B) ve tanbur merkezinde konik dişli yuvası bulunan (Tip C ) olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.
Seri Çözgülemede Levend Hareket Sistemleri
Seri çözgü makinelerinin en önemli kısmı levend hareket sistemleridir. Çünkü bu makinelerde istenen kaliteyi elde etmek için çözgü levendine doğru hareketi vermek gerekir.
Çözgü levendine sarılan ipliğin yoğunluğunun ve iplik gerginliğinin tüm levend boyunca eşit olması gerekir. İplik yoğunluğu, levend üzerine sarılı ipliğin bir santimetre küpünün ağırlığı yani levendin sıklığıdır. Normal çözgü levendlerinde 0.6-0.7 gram/santimetre küp yoğunluk istenir.
Yoğunluk ve gerginliği aynı değerde tutabilmek için çözgüleme işlemi sırasında iplik hızı sürekli olarak sabit tutulmalıdır.
V= d.n.
V= iplik hızı
d = levend çapı
n = devir sayısı
Ancak iplik sarıldıkça levendin çapı sürekli olarak artacaktır. Dolayısıyla iplik hızı da artacağından sabit iplik hızı sağlamak için çap arttıkça devir sayısını düşürmek gerekir.
Böyle bir düzenlemeyi gerçekleştirmek için seri çözgülemede iki farklı tahrik sistemi geliştirilmiştir.
1. Çevreden hareketli tahrik
2. Ekseneden hareketli tahrik
Çevreden Hareketli Tahrik
Şekil? de görüldüğü gibi bu sistemde çözgü levendi bir baskı tamburu tarafından tahrik edilmektedir. Belirli bir devirle dönen baskı tamburu, çözgü levendi üzerine sertçe bastırmakta ve levendi döndürmektedir. Böylece çözgü levendi ile baskı tamburu arasında kalan çözgü iplikleri sabit bir sarım hızıyla gergin ve düzgün şekilde sarılırlar. Çözgü levendi üzerindeki sarım arttıkça, baskı tamburu aşağıya doğru iner.
Baskı miktarı iplik cinsine ve istenen sarım sıklığına bağlı olarak ayarlanabilir.
Sürtünme ile sağlanan bu tahrik sisteminde tambur, levende kuvvetli olarak dayanmalıdır. Aksi takdirde levend istenilen hızda dönmeyecek, tambur çözgünün üzerinde kayacak ve iplikler tahriş olacaktır.
Bu sistem daha çok doğal elyaftan yapılmış iplikler için kullanılır. Çünkü sentetik lifler kaygan olduğundan, özellikle yüksek hızlarda çalışıyorsa, baskı tamburunun levendi döndürmesi güşlekmektedir. Aynı zamanda bu tahrik sistemi, hassas iplikler için de uygun değildir. Ayrıca sürtünme ile tahrik , belli bir basınçla gerçekleştiğinden boyamaya gidecek çok yumuşak sarım elde etmek oldukça zordur.
Eksenden Hareketli Tahrik
Hassas iplilerle çalışıldığında, levendlerin hareketlerini eksenden alması gerekir. Şekil? gösterilen ve milli tahrik adı da verilen hareketli tahrik sistemi, sabit çözgüleme hızı elde edebilmek için, çözgü miline hızlı tahrik verme prensibine dayanmaktadır.
Bilindiği gibi herhangi bir kontrol sisteminde sabit tutulması istenen parametreyi kontrol etmek gerekir. Bu nedenle çözgüleme işleminde de iplik hızı ölçülmeli ya da çözgü çapındaki artışın ölçülmesi vasıtasıyla hesaplanmalıdır. Bunlardan ikincisi daha yaygındır. Yani genellikle hissedici bir eleman vasıtasıyla ölçülen sarım çapındaki artışa göre çözgü milinin hızı ayarlanarak ipliklerin çevresel hızı sabit tutulmalıdır.
Eksenden hareket vermenin avantajı, sarım başlangıcında ve duruşlarda ipliklerin tahriş edilmeyişidir.
KONİK ÇÖZGÜ MAKİNELERİ
Konik çözgü makineleri, dört kısımda incelebilir.
1. Konik çözgü sarmanın genel prensibi
2. Konik çözgü makinesinin kısımları
3. Konik çözgüleme tekniği
4. Konik çözgü makinelerinde işlem sırası
Konik Çözgü Sarmanın Genel Prensibi
Konik çözgü makineleri, üzerine çözgü ipliklerinin bölümler halinde ve her bölümün hafif yana kaydırılmış şekilde sarıldığı, konik biçimli büyük tamburu olan makinelerdir.
Elde edilmek istene kumaşın cinsine ve çözgünün renkli olup olmadığına göre seri veya konik çözgü sistemi seçilmektedir.
Seri veya konik çözgü yöntemlerinin tercihi için şu hususlara dikkat edilir :
1. Genel olarak karışık renk raporlu çözgüler konik çözgüde hazırlanır.
2. Çift katlı iplikler % 95 konik çözgüde hazırlanırlar. Çünkü çift katlı iplikler mukavemetli olduklarından haşıllanmaya ihtiyaçları yoktur. Çünkü konik çözgüde sarılan iplikler doğrudan dokuma levendine aktarılmaktadır.
3. Küçük partiler ( düşük metrajlı ) konik çözgüden alınır.
4. Genellikle konik çözgüde sentetik ve ipliği boyalı çözgü ipliklerinin çekimi yapılır.
Konik çözgü makinelerinde çözgü levendi oluşturmak için iki kademeli işlem yapılır. Bu kademeler şunlardır :
1. Çözgü ipliklerinin bölümler ( bantlar ) halinde konik tambura sarılması
2. Tambura sarılmış ve tamamlanmış çözgünün dokuma çözgü levendine aktarılması
Bu işlemlerden birincisine çözgüleme, ikincisine levende alma veya levendleme denir.
Konik çözgü makinelerinde çözgüleme kapasitesi, seri çözgüye nazaran yaklaşık 10 kat daha fazladır. Çünkü konik çözgüde iplikler, bölümler halinde şekil ? de gösterilen bir kesimi konik, diğer kesimi silindirik olan tambur üzerine koniksel tabakalar halinde sarılmaktadır. Sarım konik olduğundan iplik katları birbirine karışmaz ve sarım oldukça düzgündür.
Konik çözgü makinelerinde bölümler, bantlar halinde sarım yapıldığından seri çözgülemede ihtiyaç duyulan haşılda çözgü levendlerini birleştirme işlemi, konik çözgü makineleri için söz konusu değildir. Bölümler bir arada düşünüldüğünde, bu birleştirme işlemi makine üzerinde yapılmaktadır. Fakat haşıllama gerekiyorsa haşıllanan iplikler doğrudan dokuma levendine aktarılır.
Konik Çözgü Makinesinin Kısımları
1. Konik Tambura Sarım Kısmı
a) Çapraz tarağı
b) Toplama tarağı
c) Ölçme silindiri
d) Konik tambur
2. Ara Stand
a) Doğrudan levendleme ünitesi
b) Basınç ünitesi
c) Vakslama ünitesi
d) Gerilim dengeleyici ünite
e) Direkt çözgüleme ünitesi
f) Levend üzerine aktarma kısmı
Konik Çözgüleme Tekniği
Konik çözgü makinelerinde, çapraz taraktan gelen çözgü iplikleri klavuz tarağının koniklik yönünde yaptığı travers hareketi sonucu kayarak ve öteleme yaparak konik tambur üzerine sarılmaktadır. Klavuz tarağının bu travers hareketi, sarımın düzgünlüğü bakımından oldukça önemli olup sarım sonucunda silindirik bir tambur elde edebilmek için doğru olarak hesaplanması gerekir.
Konik tamburun her bir devrinde, tambur üzerindeki sarım kalınlığı bir miktar artacaktır. Koninin eğimi boyunca çözgünün düzgünce sarımı ve büyümesi için iplik inşa açısı, koni açısına eşit olmalıdır. Şekil? dan yararlanılarak aşağıdaki eşitlik yazılabilir :
h 1 sarımdaki yükseklik artışı
tan
t Tamburun bir devrinde kılavuz
tarağının aldığı yol
Koninin düzgün olması için tan ‘nın değişmez olması gerekir. Bunun için, sarımdaki yükseklik artışına göre klavuz tarağın alacağı yol hesaplanmalıdır.
Sucker –Muller –Hacoba konik çözgü makinelerinde klavuz tarağın travers miktarı bir hissedici silindir vasıtasıyla belirlenmektedir. Şekil? da görüldüğü gibi, çözgüleme işleminin başlangıcında hissedici silindir konik tambur üzerine yerleştirilir ve sarım işlemine başlanır. Hissedici silindir hemen aktiviteye geçer ve ilk sarımdan itibaren yükseklik artışını bir elektronik sensör vasıtasıyla ölçerek değerleri bilgisayara gönderir. Tamburun koniklik açısı ve ölçülen sarım yüksekliğine bağlı olarak klavuz tarağın yapması gereken travers miktarı, bilgisayar tarafından hesaplanır ve hesaplanan bu değere göre klavuz tarağı otomatik olarak hareket ettirilir.
Hissedici silindir tambur üzerinde sarım arttıkça iplik tarafından geriye doğru itilmektedir. Ancak özellikle yüksek çözgüleme hızlarında oluşan reaksiyon kuvvetiyle hissedici silindirin geri hareketi sarım yüksekliğinden fazla olacağı için hata meydana gelecektir. Bu nedenle hissedici silindir tambur üzerine, çalışılan iplik cinsine bağlı olarak belirli bir basınçla bastırır. İlk bandın iplikleri bu dirençle karşılaşacağı için daha sıkı bir şekilde sarılır. İkinci band, ilk bandın kenarına bastıracağından uygulanan basınç oranı düşürülür. Bu şekilde konik bandlar tamamlana kadar bir sonraki bandlarda kullanılan basınç sürekli olarak azaltılır. Şekil? de değişik bandlara uygulanan basınç oranları görülmektedir.
CNC kontrol sistemi adı da verilen bu sistemde değerler, doğrudan tambura iplik sarıldıkça ölçüm sonucu alındığından hesaplanan travers değeri hataya sebep olmaz ve bunun sonucunda kesin silindirik bir tambur elde edilir. Böyle bir sistem kullanmadan yapılan sarım şekilde gösterildiği gibi tam silindirik olmayacaktır.
Konik Çözgü Makinelerde İşlem Sırası
Beginner çözgü hazırlama makineleri için izlenen işlem sırası aşağıda maddeler halinde belirtilmiştir.
1. Çözgü renk raporuna göre bobinler cağlığa dizilir.
2. Bobinlerden alınan iplik uçları gerilim ünitesinden, kılavuzlardan ve kopuk uç dedektöründen geçirildikten sonra cağlığın sağ tarafındaki ipliklerin sağ tarafta bir yere, sol taraftakiler ise sol tarafta bir yere tutturulur.
3. Ardından iplikler çapraz tarağından geçirilir. Tahar işlemi çapraz tarağının tam ortasından başlanarak yapılır. Cağlığın sağ tarafındaki iplikler aşağıdan yukarıya doğru ,sol taraftaki iplikler ise yukarıdan aşağıya doğru tarak telleri arasından geçirilir.
4. Toplama tarağındaki tahar işlemi de tarağın tam ortasından başlamak sureti ile yapılır. Sağ taraftaki iplikler sağdan sol taraftaki iplikler soldan çekilir. Verilen rapora göre tarak kullanılır
5. Koniklik ,tambur devri ve sarım uzunluğu ayarları yapılır.
6. İplikler tambura takılır ve motor çalıştırma düğmesine basılarak ilk bandın sarımına başlanır.
7. İlk bant sarılırken ilki bir tur sarım yapıldıktan sonra,ikincisi son tur sarımdan önce olmak üzere iki adet çapraz atılır.
8. İstenilen uzunlukta iplik tambur üzerine sarıldıktan sonra bant kesilir ve ucu düğümlenir . kılavuz tarağı bant eni ve travers miktarı kadar kaydırılarak ikinci bandın sarıma hemen ilk bandın yanında başlanır.
9. Bu şekilde bantlar tambur üzerine sarıldıktan sonra levende sarılma işlemine başlanılır.
10. Levende aktarma işleminde ilk olarak levent eni ayarlanır ve levent makineye takılır.
11. Tambur boşa alınır ve bant uçları tanbur üzerinden alınarak tek tek bağlanır.
12. Aktarma hızı ayarlanır ve çalıştırma düğmesine basılarak levende dönme hareketi verilir. Son turda makine durdurularak aktarma işlemi bitirilir.
HAŞILLAMA
Uluslar arası rekabet içinde uzun vadeli olarak ancak yüksek kaliteyi makul bir fiyatla sunabilen işletmeler varlıklarını sürdüre bileceklerdir. Bu basit piyasa koşuluna dokuma alanında uymak ancak yüksek üretimli makinelerle olanaklıdır. Verimli bir dokuma için,aaagah duruş sayısının az olması (kopuşun az olması) yani yüksek kalitede çözgü ipliklerinin kullanılması gereklidir.
Yüksek dokuma kabiliyetine sahip olan çözgü ipliklerinin meydana getirilmesi, ileri iplik eğirme teknolojisi ile kaliteli çözgü ipliklerinin üretilmesi veya çözgü ipliklerine uygulanan haşıllama işlemi ile mümkündür.
Dokuma aaagahlarında işlenen iplikleri gücü tellerindeki deliklerden,tarak dişlerinden ve mekik aralarından geçerken sürtünmeden,ağızlıkların açılması sırasında gerilmeden ve kapanma sırasında da gevşemeden dolayı devamlı hırpalanıp aşınmaya maruz kalmaktadırlar. Bu etkilere karşı çözgü ipliklerinin dirençlerini arttırmak için haşıllama yapılmalıdır. Haşıllanmayan iplik, liflerinin birbirinin üzerinden dağılarak kaymasından ve zayıf olmasından dolayı kopmaktadır.
Elyaf uçlarını yapıştırarak iplik mukavemetini arttıran ve ipliğe kayganlık veren çeşitli kimyasal karışımlardan oluşmuş sıvıya “haşıl”,çözgü ipliğinin haşıl sıvısıyla muamele edilmesine “haşıllama”adı verilir.
Haşıllamanın Amacı
İplik, yapılış itibariyle (pamuk, yün, viskon, vs.) çeşitli liflerin bir araya getirilerek bükülmesiyle elde edilir. Liflerin boyları genellikle kısadır ve aynı uzunlukta değildir. Uzun lifler arasında kısa lif miktarının çokluğu ve düzensiz oluşu, imal edilen iplikte istenmeyen uçların oluşmasına yol açar. Bu istenmeyen uçlar, özellikle dokuma aaagahında ipliğin çözgü köprüsüne, çaprazlamalarına, lamellere, gücü tellerindeki gözlere ve dokuma taraklarına sürtünerek iplik yüzeyinde saçaklanmalar meydana getirir. Bu kılcıklar lifleri teker teker kaydırarak ipliği koparır. Böyle bir durum dokuma aaagahının verimini düşürür ve ıskartanın artmasına neden olur. Bu mahsurları önlemek, dokumacıların işini hafifletmek, aaagahın verimini arttırmak ve bez kalitesini arttırmak için iplik yüzeylerinin düzgün olması sağlanmalıdır. Bu yüzden çözgü iplikleri haşıllanır.
Haşıllama işlemi ile sağlanan faydalar :
a) İplik yüzeyindeki lif uçları (kılcıkları) birbirine yapışmak suretiyle düzgünleşir.
b) İplik yüzeyinde serbest kalan elyaf, düzgün bir şekilde iplik ekseni boyunca uzanır ve ipliğe yapışır.
c) İpliğin yüzeyinde kaygan bir tabaka meydana gelerek işlenmesi sırasında sürtünmeye ve yıpranmaya karşı direnci artar.
Haşıllama işleminin iplikte meydana getireceği değişiklikler şöyle ifade edilir :
a) İplik numarasını düşürür.
b) Tek ipliğin direncini arttırır.
c) İplikte uzama kabiliyetini azaltır.
d) İpliği sertleştirir.
Haşıllanmış ipliğin ağırlığının artması iplik numarasının düşmesine neden olmaktadır. İplik direncinin artması ise liflerin birbirine yapışmasından dolayıdır. Zorlanmaya maruz kalan iplikteki lifler kesitlerinden kopmaktan ziyade yerlerinden sıyrılırlar. Eğer lifler biribirine yapışık olsaydı, sıyrılanların oranı kazanır ve ipliğin kopmaya karşı mukavemeti artar. Tablo
Çözgü ipliklerinde, dokuma sırasında değişik gerilmelere maruz kalacağından dolayı mukavemetten çok elastikiyet aranır. Haşıllama işlemi ile çözgü ipliklerinin mukavemeti artar. Fakat elastikiyeti azalır. Bu olay şu şekilde izah edilebilir.
İpliğin uzaması, basınç altında kıvrımların açılarak liflerin birbiri üzerinden bir miktar kaymasıyla meydana gelir. Eğer lifler birbirine yapışmış ise kayma azalır ve buna bağlı olarak uzama yeteneği de azalır. Bu yüzden haşıllama sırasında iplik esnekliğini mümkün olduğunca az kaybetmelidir.
Haşıllama İşlemi
Haşıllama işlemi genellikle iki ana bölümde incelenmektedir:
1. Yapıştırıcı maddeyi (haşılı) hazırlamak
2. Haşıl çözeltisini ipliğe nüfus ettirerek kurutmak ve dokuma levendine sarmak.
Bu iki işlem birbirinden oldukça farklıdır. Haşıl sıvısının hazırlanması kimyasal bir karakter taşırken, bu haşılın ipliğe nüfus ettirilmesi ve daha sonraki işlemler mekanik karakter taşımaktadırlar. Haşıllama işleminin tam olarak anlaşılabilmesi için bu iki işlem basamağı üzerinde önemle durulmalıdır.
Haşıl Çözeltisinin Hazırlanması
Dokuma aaagahlarında çözgü ipliği kopmasını asgariye indirecek şekilde iyi nitelikte haşıl çözeltisi hazırlamak karmaşık bir olaydır. Bunun için haşılı oluşturacak her maddenin önem derecesi birbirlerine olan ilgileri ve dokuma aaagahlarında iplik kopmalarına bu maddelerin ne derece tesir edeceği bilinmelidir.
Haşıl maddesinin daha sonraki terbiye işlemlerinde sökülmesi gerektiği göz önüne alınmalı ve bu nedenle haşıl maddesi ucuz olmalı ve kolaylıkla sökülmelidir.
Haşıl maddesinin ipliklere muamele edilmesi sırasında aşağıdaki gibi süreç izlenir:
a. Haşılın ipliğe nüfuzu
b. Lifler ıslandıktan sonra haşılın bunlara yapışması
c. Haşıllanan ipliklerin kuruma ve sonra soğuması sırasında haşıl maddesindeki viskoz ve katı maddelerin tekrar ipliğe yapışarak haşılı takviye etmesidir.
Haşıl ne kadar cıvık ve az viskoz olursa ipliğe o kadar hızla nüfuz eder. Haşıldaki viskozitenin de bir sınırı vardır; çok yapışkan olduğu takdirde ipliğin derinliğine kadar geçmeyip, sıvanarak ancak yüzeyde kalır. Bunun aksine çok sıvı olan haşıl ise ipliğe süratle nüfuz etmekle birlikte iplik yüzeyinde lüzumlu olan koruyucu zarını meydana getiremediğinden beklenilen faydayı sağlamaz . Bu yüzden haşılın ipliğe nüfuz edebilecek ve aynı zamanda iplik yüzeyinin korunması için gereken zar tabakasını meydana getirebilecek kıvamda olması gerekir.
Haşıl zerrelerinin lifler üzerine yapışmasını sağlamak için her şeyden önce liflerin ıslanması gerekir. Liflerin üzerindeki yağlı balmumu tabakası liflerin ıslanmasını engeller. Bunun giderilmesi için haşıl çözeltisine bu tabakayı eritebilecek maddeler katılır. Bu maddeler sabun gibi köpüren yağlardır.
Haşıl çözeltisi ipliğin üzerinde bir koruyucu tabaka oluşturma amacıyla ipliğe kmen nüfus etmelidir. Çok nüfus etmesi halinde iplik sertleşip mukavemeti artacağından ve elastikiyeti azalacağından dolayı dokuma anında kopmalar artacak ve aaagahların devamlı durmasıyla verim oldukça düşecektir. Haşıl çözeltisinin ipliğe nüfus etmemesi halinde ise sadece koruyucu bir tabaka oluşacağından dokuma anında ipliklerin dağılması söz konusu olacaktır.
Bu açıklamaların ışığında haşılın özelliği aşağıdaki isteklere uygun olmalıdır.
a. Dökülmemelidir, yani koruyucu zarı gevrek ve kırılma eylemi göstermemelidir.
b. Gücü ve tarakları bozmamalıdır.
c. İpliğin fiziksel özelliklerini fazla miktarda değiştirmemelidir. Özellikle esnekliğini etkilememelidir.
d. İpliği bir miktar sertleştirerek kopmayacak bir hale getirebilmelidir.
e. Boyalı ipliklerin rengini değiştirmemelidir.
f. Haşıllanan iplikler makineden geçerken kurutma silindirlerine yapışmamalıdır.
g. Çözgü ipliklerinin bekletilmesi halinde süratle bozulmasını ve küflenerek çürümesini engellemelidir.
h. Kasarlama, boyama ve apreleme işlemlerinde bezlere bozucu bir etki yapmamalıdır.
i. Haşılın giderilmesi istendiğinde kolaylıkla sökülebilmelidir.
j. İpliğin mukavemetine ek olarak %20-40 arasında mukavemet kazandırması istenir.
k. Haşıllanmış ipliğin rutubeti %7-10 arasında olmalıdır.
l. Haşıllanmış ipliğin elastikiyetinde %20’den fazla azalma olmamalıdır.
m. Haşıllama işlemi sırasında haşılın vizkozitesi değişmemelidir.
n. Haşıl maddesinin gerek depolama gerekse işlem sırasında fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişme olmamalıdır.
o. Haşılın yapıştırma gücü ne az ne de fazla olacak şekilde ayarlanmalıdır.
p. Hazırlanan haşıl ekonomik olmalıdır.
q. Hazırlanan haşıl sağlığa zararlı olmamalıdır.
Haşıl Banyolarının İçeriği
Pamuk, yün, keten vb. gibi değişik elyaflar için haşıl çözeltilerine katılması gereken yardımcı maddeler şunlardır:
a. İpliğe mukavemet ve sertlik vermekle beraber aynı zamanda lifleri birbirine yapıştırıcı özelliği bulunan maddeler( mısır ve buğday nişastalarıyla, çavdar unu, yosun özleri, alginat ekstraktları, pektinli tutkal, oksiselüloz)
b. İpliği ıslatarak ( naftollerin sulfonik asitleri, Türk kırmızısı yağı gibi) haşıl maddesinin iplik derinliklerine kadar süratle nüfuz ettirecek maddeler.
c. Haşıl maddesinin lifleri yapıştırmasını kolaylaştıracak ve nişasta zarını yumuşatacak yağlı maddeler ki; genellikle su ve soda ile karıştırılarak elde edilen emülsiyonlardır.
Çözgü İpliklerinin Haşıllanması
Çözgü ipliği haşıllanırken fazla gergin olmamalıdır. Eğer yaş halde gergin olursa kurutulduktan sonra dokuma yapılırken kopuşlar fazla olur.
Çözgü ipliklerinin haşıllanması haşıl makinelerinde yapılır. Bu makineler 4 ana kısımda incelenebilir. Bu kısımlar levend sehpası, haşıllama tekneleri, kurutma silindirleri ve sarım kafasıdır.
Çözgü iplikleri levend üzerine sarılmadan önce haşıl tarağndan geçerler. Levend açıklığına göre her tarak dişinden belli sayıda iplik geçer. Haşıl teknesinden geçtikten sonra kurutma silindirinden geçirilerek kurutulan iplikler kurutma silindiri çıkışında atılan çapraz çubuklar ile birbirinden ayrılır. Bu çubuklar levend sehpasına konulan çapraz ipliklerin yardımıyla atılırlar. Kurutma işlemi sonrası ipliklerin mutlaka bir nem oranına sahip olmaları gerekir. Bu nem oranı makinede bulunan elektronik kumanda cihazı tarafından makinenin hızına bağlı olarak otomatik bir şekilde ipliğe verilir.
Haşıllama işlemi sırasında çözgü ipliklerinin haşıl maddesi ile teması haşıl teknesinde olur. Haşıl pişirilip belli bir dinlendirmeden sonra, haşıl teknesine verilir.
Haşıl teknesi; haşıl maddesinin bulunduğu ana bölüm ve sıkma-daldırma silindirlerinin bulunduğu bölüm olmak üzere iki kısımdan oluşur. Haşıl maddesi bu iki bölüm arasında bir pompa yardımıyla devamlı devri daim halindedir. Haşıl teknesinde iki çift sıkma, iki adette daldırma silindiri bulunur. Sıkma silindirlerinin sıkma baskısı ayarlıdır. Bu baskı 750 N civarındadır. Haşıl teknesindeki ısıtma sistemi ile haşıl maddesinin sıcaklığı sabit tutulur (85C) . Bu sıcaklık kumanda tablosu üzerindeki termometrelerle belirtilir.
Kurutma Sistemi
Haşıl makinesinin kurutma kısmında buharla ısıtılan toplam 7 tane silindir vardır. Bunlardan ilk 3 veya 4 tanesi teflon kaplı, diğerleri çelik yapıdadır. Teflon kaplanmasındaki sebep; haşıl teknesinden çıkan çözgü ipliklerinin kurutulması esnasında silindirlere yapışmasını önlemektir. Kurutma silindirlerinin ilk 3 tanesi kurutulacak elyafa göre maksimum sıcaklığa getirilmelidir.
Teknede sıkma işleminden sonra haşıl maddesi ipliğin kesiti üzerine düzgün bir şekilde dağılır. Kurutma sırasında bu kesitten dışarı doğru su buharlaşarak çıkmaya çalışır. Daha sonrada haşıl sıvısı çıkmaya çalışır. Bu sırada su buharlaşmaya devam eder, fakat haşıl sıvısı buharlaşamaz ve iplik yüzeyinde bir film tabakası oluşur.
Kurutmadan çıkışta ise 3 adet nem hissedici silindirler bulunur. Çözgü ipliklerinin nemi fazla ise makinede kırmızı ışık yanar ve hız otomatik olarak azalır. Çözgü ipliği kuru ise yeşil ışık yanar ve makine hızı otomatik olarak artar.
Daldırma ve Sıkma Silindirlerinin Çalışma Prensibi
Daldırma silindirleri : Görevi çözgü ipliklerini haşıl flottesine batırmaktır. Çözgü iplikleri daldırma silindirlerinin altından geçerek sıkma silindirlerine sevk edilir. Çözgü ipliklerinin fazla olması durumunda iyi bir haşıllama için iki adet haşıl teknesi kullanılır. Çözgü iplikleri iki bölüme ayrılarak; ayrı ayrı bu teknelerden geçerler. İyi bir haşıllama işlemi için daldırma derinliği de önemlidir. İpliklerinin haşıl flottesinde geçiş zamanı daldırma derinliği ve makinenin hızına bağlıdır.
Sıkma silindirleri ; görevi haşıl maddesinin fazlasını iplikten uzaklaştırmaktır. Sıkma silindirleri alt ve üst silindir olmak üzere iki kısımdır. Alt kısımdaki silindirler haşılın içinde bulunur bu yüzden bu silindirlere haşıl silindiri de denilmektedir. Üst silindir elastik bir madde ile haşıl silindiri ise metalle kaplanmıştır.
Silindir sertliğinin haşıl alma oranı üzerindeki etkisi önemlidir. Eğer yüksek haşıl alma oranı isteniyorsa, yumuşak yüzeyli silindirler kullanılır. Çünkü silindirler yumuşak yüzeyleri sayesinde daha az basınç oluşturarak fazla miktarda haşıl alımını sağlarlar. Düşük haşıl alma oranında ise sert yüzeyli silindirler kullanılarak fazla basınçla az miktarda haşıl alımını sağlarlar.
Levende sarma bölümü ; Çekme silindirleri makinenin ön tarafında üçlü bir grup oluşturmuşlardır. Bu silindirler . Çözgünün düzgün bir şekilde çekilmesi ve sevk edilmesini sağlarlar. Ayrıca ön tarafta bulunan zig-zag tarak ipliklerin dokuma levendine eşit mesafe ve düzgün bir şekilde sarılmasını sağlar. İpliklerinin arzulanan dokuma yoğunluğuna ulaşması için uygun bir gerilim altında sarılmaları gerekir. İstenilen sarım sertliğini elde etmek için ilave bir baskı silindiri kullanılır.
TAHARLAMA
Dokuma dairelerinde taharlamadan amaç öncelikle tahar planına göre çözgü ipliklerinin gücülerden tek tek geçirilmesidir. Bu işlem dokunacak olan kumaşın örgüsüne göre çıkarılan tahar planına göre yapılır. Daha sonra çözgü sıklığı ve kumaş enini belirleyen taraktan geçirme işlemi yapılır.
Taraktan almada tahar raporunda belirtilen bir dişten kaç çözgü ipliği geçeceğini gösteren işaretlere göre yapılır. En son olarakta bağlanmış olan çözgü ipliklerinin her birinin kopuşlarını kontrol etmek amacıyla her çözgü ipliğine bir lamel geçirilmesi işlemi yapılır.
Bu işlemlerden gücü ve taraktan geçirme işi, verilen tahar raporları dahilinde yapılır. Tahardan esas amaç ve piyasada anlaşılan, örgüde aynı harekete sahip çözgü ipliklerinin aynı çerçeveye ait gücülerden geçirilmesidir.
Taharlama işlemi şu sırayı takip eder :
a) Gücü taharı
1) Sıra tahar
2) Atlamalı tahar
b) Tarak taharı, Tarağa alma
c) Lamel dizme
a) Gücü Taharı
Dokuma aaagahının üzerinde veya ayrı bir yerde çözgü levendindeki çözgü ipliklerinin gücülerden tahar raporuna uygun şekilde geçirilmesi işlemine gücü taharı denir. Bu işlem tahar raporu değişmeyecek kumaş tiplerinde çözgü bitmeden diğer çözgünün iplikleri tek tek bağlandığı için yapılmaz.
Tahar raporu değişecekse genellikle dokuma aaagahında ayrı bir yerde çözgü iplikleri taharlanır. Burada önemli olan tahar planında belirtilen sıraya çok dikkatli bir şekilde bağlı kalarak taharı yapmaktır. Aksı halde bir sıra atlaması örgü yapısını bozacağından telafisi çok zor olan kumaş hatasına neden olur.
Gücü tahar raporu hazırlanması ve tahar çeşitlerinden burada kısaca bahsetmek gerekir. Kareli desen raporuna örgüsü gösterilirken çözgünün üstte olduğu yerler doldurulur, atkının üstte olduğu yerler boş bırakılır. Bu rapora göre tahar planı ve buna bağlı olarakta armür raporu hazırlanır.
Çözgü iplikleri gücü gözlerinden geçer, gücülerde çerçevelere takılır. Çözgü levendinden gelen çözgü iplikleri, gücü telinin gözünden tek tek geçmek zorundadır. Her biri bir iğnenin gözü gibi telakki edilebilir.
En basit dokuma konstrüksiyonunda çerçeveler belli özgü iplik gruplarını kaldırır veya indirirler ve bu şekilde atkı iplikleri bir grup çözgü ipliklerinin altından geçerken diğer bir grubunda üstünden geçer.
1) Sıra taharı
Çözgü ipliklerinin çerçevelerden yani gücü telinden sırayla ve tek tek geçirildiği taharlama çeşididir. Tahar bu çeşit olduğu zaman armür hareket raporu örgünün aynısı olarak çıkar. Ayrıca sıra taharda ipliklerin sürtünmesi çoktur. Çözgü sıklığı fazla olan dokumalarda kullanılmaz.
2) Atlamalı tahar
Çözgü sıklığının fazla olduğu kumaşlarda kullanılır. İpliklerin sürtünmesini azaltmak gayesiyle yapılır. Çerçeve hareket raporu aynısı değildir. Hareket raporunda saten oluşturan atlamalı tahar en iyisidir.
Gücü taharı işlemi
Gücü taharı işlemi karşılıklı çalışan iki kişi ile çözgü ipliğini verme ve çekme şeklinde elle yapıldığı gibi, otomatik veya yarı otomatik tahar makineleri ile de yapılmaktadır.
b) Tarak taharı, Tarağa alma
Gücülerden geçirilmiş çözgü ipliklerini, tahar planında belirtilen sayılarda tarak dişlerinden geçirme işlemidir.
Her tarak dişinden geçirilen çözgü ipliği sayısı kumaş enine ve çözgü sıklığına bağlıdır. Tarak dişinden geçecek iplik sayısı ve tarak numarası yani taraktaki diş sıklığı çözgü sıklığına bağlı olarak seçilir.
Bu işlem tek kişi tarafından küçük tığı benzeri aletle yapıldığı gibi, otomatik veya yarı otomatik tahar makinelerinde de yapılmaktadır.
Lamel Dizme
Çözgü dokuma makinesine bağlandıktan sonra çözgü ipliklerinin dokuma işlemi sırasında kopuşlarının, tek tek kontrolü amacıyla lamel dizme işlemi yapılır.
Lameller, çözgü hazırlama veya dokuma sırasında her çözgü teline bir adet asılmış olan tel veya madeni dar ve kısa çözgü elemanıdır. Lamel tertibatinin iyi görev yapabilmesi için, çözgü gerilimi iyi ayarlanmış olmalıdır. Lamellerin açık veya kapalı tipleri vardır.
Kapalı lameller daha çok otomatik tahar makinesiyle taharlanan çözgülerde kullanılır. Açık lameller, çözgü dokuma makinesine yerleştirildikten sonra dizilir.
Lameller 4-12 sıra halinde yan yana dizilirler. İşletmelerde en çok kullanılan 4-6-8 sıralı lamellerdir. Bunun üzerindeki sıra sayıları ipek dokumacılığında kullanılır. Eğer bir çözgü ipliği koparsa buna takılı olan lamel aşağıya lamel çubuklarının üzerine düşerek makineyi durdurur.
Lameller aşağıya düştüklerinde lamel testeresi de denilen çubukların hareketini engelleyerek makinenin durmasını sağlamaktadır.
Otomatik lamel dizme makineleri genellikle çözgü taharlandıktan sonra yani açık lameller için kullanılır. Çözgünün 1’e 1çapraza alınmış olması şartı vardır. Çeşitli lamel genişliklerine göre kolaylıkla değişebilen bataryalar vardır.
Lamel eksik olduğu veya iplik ayrılmadığı zaman otomatik olarak makine durur ve sinyal lambası hatanın olduğunu gösterir. Bu makineler saatte 8000 iplik üzerine lamel dizilebilir.