Akarsu Aşındırma Şekilleri

[abdullahozturk]

1. Çağlayan (Şelale)

 

Akarsu yatağı üzerinde bulunan basamaklara çağlayan denir.

 

2. Dev Kazanı

 

Çağlayanların döküldüğü yerde oluşturdukları çukurluklara dev kazanı denir.

 

 

3. Vadiler

 

Akarsuyun içinde aktığı ve deniz veya taban seviyesine doğru sürekli alçalan oluğa vadi denir.

 

Vadiler; Akarsu vadisinde yer alan kayaçların yapısına, yer şekillerinin özelliklerine ve akarsuyun aşındırma gücüne göre farklı şekiller alırlar.

 

a. Çentik Vadi

 

Akarsuların kaynak kısmına yakın yerlerde görülen V harfi şeklinde dar ve derin vadilerdir.

 

Yükselmiş alanlarda ilk olarak çentik vadiler görülür. Bu nedenle toptan yükselmiş olan Türkiye’de fazla rastlanır.

 

b. Boğaz Vadi

 

Genellikle dağlık alanları ikiye bölen dar ve derin vadilerdir. Tabanları yoktur, yamaçlarında eğim ve derine doğru aşındırma fazladır.

 

Ülkemizde Toros ve Kuzey Anadolu Dağları’nı aşan akarsular genellikle bu özelliktedir.

 

c. Yatık Yamaçlı Vadi (Asimetrik Vadi)

 

Farklı sertlik özelliğine sahip kayaçların sınırında akan akarsular yumuşak yamaçları kolay aşındırırken, sert yamaçları zor aşındırır. Bu şekilde oluşmuş vadilere denir.

 

d. Kanyon Vadi

 

Sert ve yumuşak kayaçların alt alta sıralandığı alanlarda görülen basamaklı yapıdaki vadilerdir.

 

Türkiye’de Akdeniz Bölgesi’nde yaygındır.

 

e. Menderes

 

Akarsuların eğimi azaldığında hızı da azalır ve taşıdığı materyalin bir kısmını bırakmak zorunda kalır. Azalan enerjisine bağlı su kıvrımları oluşturarak akar. Bu tip vadilere menderes denir.

 

Mendereslerin bu salınımları ovaların sürekli olarak alüvyonlarla beslenmesini sağlar, bu da ovada verimi arttırır.

 

NOT: Hem biriktirme hem aşındırma yapılmaktadır. Biriken kısma yığınak, aşınan kısma çaprak denir.

 

f. Geniş Tabanlı Vadi

 

Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı daha çok aşağı kesimlerinde görülen ve yana aşındırmanın fazla olduğu vadilerdir.

 

Bu tip vadiler zamanla akarsu boyu ovalarına dönüşür.

 

g. Seki (Taraça)

 

Vadi yamaçlarında görülen ve eski akarsu yatağını gösteren basamaklara seki denir.

 

Geniş tabanlı bir vadi tektonik olarak yükselirse yatağını yeniden kazmaya başlar. Böylece eski akarsu yatağı basamak halinde yüksekte kalır.

 

NOT: Seki oluşabilmesi için tektonik bir yükselme, deniz seviyesinde değişme ve farklı sertlikteki kayaçların yatay sıralanışı gereklidir.

 

4. Kırgıbayır (Badlands)

 

Kolay aşınabilen kil, kum veya tüflerden oluşmuş arazinin küçük dere yataklarınca aşındırmasıyla oluşur.

 

Parçalı ve yarılmış bir görünüme sahip olup ülkemizde Ürgüp – Göreme çevresinde rastlanır.

 

5. Peribacası

 

Volkanik patlamalar sırasında hem yumuşak hem sert kayaçlar araziye savrulur. Tüfler akarsularca kolay aşınırken kaya parçaları zor aşınır. Bunun sonucunda da şemsiye görünümlü tepeler ortaya çıkar. Bu tepelere peribacası denir.

 

Ülkemizde Ürgüp – Göreme civarında görülmektedir.

 

6. Plato

 

Akarsular tarafından derince yarılmış geniş düzlüklere plato denir.

 

Platolar tektonik olarak yükselen arazilerdeki akarsuların yeniden derine doğru aşındırma yapmasıyla ortaya çıkar.

 

7. Aşınım Yüzeyi (Peneplen)

 

Uzun zaman boyunca aşındırma sonucunda fazla yüksek olmayan hafif dalgalı düzlüklerdir.

Alintidir