02-07-2014 Saat: 11:31
Fiilimsi ya da eylemsi; fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.
Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:
Fiil anlamını tamamıyla yitirmezler.
Fiile gelen zaman ve şahıs eklerini almazlar, yani fiil çekimine girmezler (Olumsuzluk eki hariç).
Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.
Fiilimsi çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]
İsim-fiil[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: İsim-fiil
Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.
Kök veya gövdelerine -me, -iş ve -mek eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklerdir:
Kardeşim okumayı öğrendi.
Bu bakışından hoşlanmadım.
Yarın okula gitmek istemiyorum.
İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:
Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)
İsim-fiil eki -me ile olumsuzluk eki -me ile karıştırılmamalıdır:
Sabahları koşmayı severim. (isim-fiil)
Koridorlarda koşmayın! (-ma olumsuzluk ekidir. Sözcük fiil hâlindedir.)
Ancak olumsuzluk ekinin ardından isim-fiil eki gelebilir:
Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (ilk -me olumsuzluk eki, ikincisi isim-fiil eki)
İsim-fiiller fiilimsi olmaktan çıkıp kalıcı birer isim halini alabilir:
Ocağın yanındaki çakmağı kullanabilirsin. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
Yazları her akşam dondurma yeriz. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
Sıfat-fiil[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Sıfat-fiil
Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.
Gelecek yıl işe başlayacak.
Polisler olası kazaları önlemek için kontrolü sağlıyorlardı.
Salonda hep bildik yüzler vardı.
Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı! - Mehmet Akif Ersoy
Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.
Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:[3]
Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.[3]
Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
Yoldan geçenleri gözlüyordu.
Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.
Zarf-fiil[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Zarf-fiil
Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.[4] Çekim eki almazlar.[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir ... -mez, -diğinde, -e ... -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.
Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya
Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:
Fiil anlamını tamamıyla yitirmezler.
Fiile gelen zaman ve şahıs eklerini almazlar, yani fiil çekimine girmezler (Olumsuzluk eki hariç).
Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.
Fiilimsi çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]
İsim-fiil[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: İsim-fiil
Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.
Kök veya gövdelerine -me, -iş ve -mek eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklerdir:
Kardeşim okumayı öğrendi.
Bu bakışından hoşlanmadım.
Yarın okula gitmek istemiyorum.
İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:
Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)
İsim-fiil eki -me ile olumsuzluk eki -me ile karıştırılmamalıdır:
Sabahları koşmayı severim. (isim-fiil)
Koridorlarda koşmayın! (-ma olumsuzluk ekidir. Sözcük fiil hâlindedir.)
Ancak olumsuzluk ekinin ardından isim-fiil eki gelebilir:
Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (ilk -me olumsuzluk eki, ikincisi isim-fiil eki)
İsim-fiiller fiilimsi olmaktan çıkıp kalıcı birer isim halini alabilir:
Ocağın yanındaki çakmağı kullanabilirsin. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
Yazları her akşam dondurma yeriz. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
Sıfat-fiil[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Sıfat-fiil
Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.
Gelecek yıl işe başlayacak.
Polisler olası kazaları önlemek için kontrolü sağlıyorlardı.
Salonda hep bildik yüzler vardı.
Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı! - Mehmet Akif Ersoy
Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.
Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:[3]
Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.[3]
Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
Yoldan geçenleri gözlüyordu.
Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.
Zarf-fiil[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Zarf-fiil
Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.[4] Çekim eki almazlar.[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir ... -mez, -diğinde, -e ... -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.
Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya